Катха Упанишада
ॐ / oṃ
॥ अथ कठोपनिषद् ॥ / ॥ atha kaṭhopaniṣad ॥
ॐ सह नाववतु । / oṃ saha nāvavatu ।
सह नौ भुनक्तु । / saha nau bhunaktu ।
सहवीर्यं करवावहै । / sahavīryaṃ karavāvahai ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु । / tejasvi nāvadhītamastu ।
मा विद्विषावहै ॥ / mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ / oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
१-१ / 1-1
ॐ उशन् ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ । / oṃ uśan ha vai vājaśravasaḥ sarvavedasaṃ dadau ।
तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस ॥ १॥ / tasya ha naciketā nāma putra āsa ॥ 1॥
तँ ह कुमारँ सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु श्रद्धाविवेश सोऽमन्यत ॥ २॥ / tam̐ ha kumāram̐ santaṃ dakṣiṇāsu nīyamānāsu śraddhāviveśa so'manyata ॥ 2॥
पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः । / pītodakā jagdhatṛṇā dugdhadohā nirindriyāḥ ।
अनन्दा नाम ते लोकास्तान् स गच्छति ता ददत् ॥ ३॥ / anandā nāma te lokāstān sa gacchati tā dadat ॥ 3॥
स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति । / sa hovāca pitaraṃ tata kasmai māṃ dāsyasīti ।
द्वितीयं तृतीयं तँ होवाच मृत्यवे त्वा ददामीति ॥ ४॥ / dvitīyaṃ tṛtīyaṃ tam̐ hovāca mṛtyave tvā dadāmīti ॥ 4॥
बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः । / bahūnāmemi prathamo bahūnāmemi madhyamaḥ ।
किँ स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाऽद्य करिष्यति ॥ ५॥ / kim̐ svidyamasya kartavyaṃ yanmayā'dya kariṣyati ॥ 5॥
अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथाऽपरे । / anupaśya yathā pūrve pratipaśya tathā'pare ।
सस्यमिव मर्त्यः पच्यते सस्यमिवाजायते पुनः ॥ ६॥ / sasyamiva martyaḥ pacyate sasyamivājāyate punaḥ ॥ 6॥
वैश्वानरः प्रविशत्यतिथिर्ब्राह्मणो गृहान् । / vaiśvānaraḥ praviśatyatithirbrāhmaṇo gṛhān ।
तस्यैताँ शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् ॥ ७॥ / tasyaitām̐ śāntiṃ kurvanti hara vaivasvatodakam ॥ 7॥
आशाप्रतीक्षे संगतँ सूनृतां चेष्टापूर्ते पुत्रपशूँश्च सर्वान् । / āśāpratīkṣe saṃgatam̐ sūnṛtāṃ ceṣṭāpūrte putrapaśūm̐śca sarvān ।
एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो यस्यानश्नन्वसति ब्राह्मणो गृहे ॥ ८॥ / etadvṛṅkte puruṣasyālpamedhaso yasyānaśnanvasati brāhmaṇo gṛhe ॥ 8॥
तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मे ऽनश्नन् ब्रह्मन्नतिथिर्नमस्यः । / tisro rātrīryadavātsīrgṛhe me 'naśnan brahmannatithirnamasyaḥ ।
नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन् स्वस्ति मेऽस्तु तस्मात्प्रति त्रीन्वरान्वृणीष्व ॥ ९॥ / namaste'stu brahman svasti me'stu tasmātprati trīnvarānvṛṇīṣva ॥ 9॥
शान्तसंकल्पः सुमना यथा स्याद् वीतमन्युर्गौतमो माऽभि मृत्यो । / śāntasaṃkalpaḥ sumanā yathā syād vītamanyurgautamo mā'bhi mṛtyo ।
त्वत्प्रसृष्टं माऽभिवदेत्प्रतीत एतत् त्रयाणां प्रथमं वरं वृणे ॥ १०॥ / tvatprasṛṣṭaṃ mā'bhivadetpratīta etat trayāṇāṃ prathamaṃ varaṃ vṛṇe ॥ 10॥
यथा पुरस्ताद् भविता प्रतीत औद्दालकिरारुणिर्मत्प्रसृष्टः । / yathā purastād bhavitā pratīta auddālakirāruṇirmatprasṛṣṭaḥ ।
सुखँ रात्रीः शयिता वीतमन्युः त्वां ददृशिवान्मृत्युमुखात् प्रमुक्तम् ॥ ११॥ / sukham̐ rātrīḥ śayitā vītamanyuḥ tvāṃ dadṛśivānmṛtyumukhāt pramuktam ॥ 11॥
स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति न तत्र त्वं न जरया बिभेति । / svarge loke na bhayaṃ kiṃcanāsti na tatra tvaṃ na jarayā bibheti ।
उभे तीर्त्वाऽशनायापिपासे शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥ १२॥ / ubhe tīrtvā'śanāyāpipāse śokātigo modate svargaloke ॥ 12॥
स त्वमग्निँ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि त्वँ श्रद्दधानाय मह्यम् । / sa tvamagnim̐ svargyamadhyeṣi mṛtyo prabrūhi tvam̐ śraddadhānāya mahyam ।
स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त एतद् द्वितीयेन वृणे वरेण ॥ १३॥ / svargalokā amṛtatvaṃ bhajanta etad dvitīyena vṛṇe vareṇa ॥ 13॥
प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध स्वर्ग्यमग्निं नचिकेतः प्रजानन् । / pra te bravīmi tadu me nibodha svargyamagniṃ naciketaḥ prajānan ।
अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां विद्धि त्वमेतं निहितं गुहायाम् ॥ १४॥ / anantalokāptimatho pratiṣṭhāṃ viddhi tvametaṃ nihitaṃ guhāyām ॥ 14॥
लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै या इष्टका यावतीर्वा यथा वा । / lokādimagniṃ tamuvāca tasmai yā iṣṭakā yāvatīrvā yathā vā ।
स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तं अथास्य मृत्युः पुनरेवाह तुष्टः ॥ १५॥ / sa cāpi tatpratyavadadyathoktaṃ athāsya mṛtyuḥ punarevāha tuṣṭaḥ ॥ 15॥
तमब्रवीत् प्रीयमाणो महात्मा वरं तवेहाद्य ददामि भूयः । / tamabravīt prīyamāṇo mahātmā varaṃ tavehādya dadāmi bhūyaḥ ।
तवैव नाम्ना भविताऽयमग्निः सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण ॥ १६॥ / tavaiva nāmnā bhavitā'yamagniḥ sṛṅkāṃ cemāmanekarūpāṃ gṛhāṇa ॥ 16॥
त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य सन्धिं त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू । / triṇāciketastribhiretya sandhiṃ trikarmakṛttarati janmamṛtyū ।
ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं विदित्वा निचाय्येमाँ शान्तिमत्यन्तमेति ॥ १७॥ / brahmajajñaṃ devamīḍyaṃ viditvā nicāyyemām̐ śāntimatyantameti ॥ 17॥
त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा य एवं विद्वाँश्चिनुते नाचिकेतम् । / triṇāciketastrayametadviditvā ya evaṃ vidvām̐ścinute nāciketam ।
स मृत्युपाशान् पुरतः प्रणोद्य शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥ १८॥ / sa mṛtyupāśān purataḥ praṇodya śokātigo modate svargaloke ॥ 18॥
एष तेऽग्निर्नचिकेतः स्वर्ग्यो यमवृणीथा द्वितीयेन वरेण । / eṣa te'gnirnaciketaḥ svargyo yamavṛṇīthā dvitīyena vareṇa ।
एतमग्निं तवैव प्रवक्ष्यन्ति जनासः तृतीयं वरं नचिकेतो वृणीष्व ॥ १९॥ / etamagniṃ tavaiva pravakṣyanti janāsaḥ tṛtīyaṃ varaṃ naciketo vṛṇīṣva ॥ 19॥
येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये ऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके । / yeyaṃ prete vicikitsā manuṣye 'stītyeke nāyamastīti caike ।
एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाऽहं वराणामेष वरस्तृतीयः ॥ २०॥ / etadvidyāmanuśiṣṭastvayā'haṃ varāṇāmeṣa varastṛtīyaḥ ॥ 20॥
देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा न हि सुविज्ञेयमणुरेष धर्मः । / devairatrāpi vicikitsitaṃ purā na hi suvijñeyamaṇureṣa dharmaḥ ।
अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व मा मोपरोत्सीरति मा सृजैनम् ॥ २१॥ / anyaṃ varaṃ naciketo vṛṇīṣva mā moparotsīrati mā sṛjainam ॥ 21॥
देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल त्वं च मृत्यो यन्न सुज्ञेयमात्थ । / devairatrāpi vicikitsitaṃ kila tvaṃ ca mṛtyo yanna sujñeyamāttha ।
वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो नान्यो वरस्तुल्य एतस्य कश्चित् ॥ २२॥ / vaktā cāsya tvādṛganyo na labhyo nānyo varastulya etasya kaścit ॥ 22॥
शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्वा बहून्पशून् हस्तिहिरण्यमश्वान् । / śatāyuṣaḥ putrapautrānvṛṇīṣvā bahūnpaśūn hastihiraṇyamaśvān ।
भूमेर्महदायतनं वृणीष्व स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि ॥ २३॥ / bhūmermahadāyatanaṃ vṛṇīṣva svayaṃ ca jīva śarado yāvadicchasi ॥ 23॥
एतत्तुल्यं यदि मन्यसे वरं वृणीष्व वित्तं चिरजीविकां च । / etattulyaṃ yadi manyase varaṃ vṛṇīṣva vittaṃ cirajīvikāṃ ca ।
महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि कामानां त्वा कामभाजं करोमि ॥ २४॥ / mahābhūmau naciketastvamedhi kāmānāṃ tvā kāmabhājaṃ karomi ॥ 24॥
ये ये कामा दुर्लभा मर्त्यलोके सर्वान् कामाँश्छन्दतः प्रार्थयस्व । / ye ye kāmā durlabhā martyaloke sarvān kāmām̐śchandataḥ prārthayasva ।
इमा रामाः सरथाः सतूर्या न हीदृशा लम्भनीया मनुष्यैः । / imā rāmāḥ sarathāḥ satūryā na hīdṛśā lambhanīyā manuṣyaiḥ ।
आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व नचिकेतो मरणं माऽनुप्राक्षीः ॥ २५॥ / ābhirmatprattābhiḥ paricārayasva naciketo maraṇaṃ mā'nuprākṣīḥ ॥ 25॥
श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत् सर्वेंद्रियाणां जरयन्ति तेजः । / śvobhāvā martyasya yadantakaitat sarveṃdriyāṇāṃ jarayanti tejaḥ ।
अपि सर्वं जीवितमल्पमेव तवैव वाहास्तव नृत्यगीते ॥ २६॥ / api sarvaṃ jīvitamalpameva tavaiva vāhāstava nṛtyagīte ॥ 26॥
न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत्त्वा । / na vittena tarpaṇīyo manuṣyo lapsyāmahe vittamadrākṣma cettvā ।
जीविष्यामो यावदीशिष्यसि त्वं वरस्तु मे वरणीयः स एव ॥ २७॥ / jīviṣyāmo yāvadīśiṣyasi tvaṃ varastu me varaṇīyaḥ sa eva ॥ 27॥
अजीर्यताममृतानामुपेत्य जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन् । / ajīryatāmamṛtānāmupetya jīryanmartyaḥ kvadhaḥsthaḥ prajānan ।
अभिध्यायन् वर्णरतिप्रमोदान् अतिदीर्घे जीविते को रमेत ॥ २८॥ / abhidhyāyan varṇaratipramodān atidīrghe jīvite ko rameta ॥ 28॥
यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो यत्साम्पराये महति ब्रूहि नस्तत् । / yasminnidaṃ vicikitsanti mṛtyo yatsāmparāye mahati brūhi nastat ।
योऽयं वरो गूढमनुप्रविष्टो नान्यं तस्मान्नचिकेता वृणीते ॥ २९॥ / yo'yaṃ varo gūḍhamanupraviṣṭo nānyaṃ tasmānnaciketā vṛṇīte ॥ 29॥
॥ इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये प्रथमा वल्ली ॥ / ॥ iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye prathamā vallī ॥
१-२ / 1-2
अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेय स्ते उभे नानार्थे पुरुषँ सिनीतः । / anyacchreyo'nyadutaiva preya ste ubhe nānārthe puruṣam̐ sinītaḥ ।
तयोः श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते ॥ १॥ / tayoḥ śreya ādadānasya sādhu bhavati hīyate'rthādya u preyo vṛṇīte ॥ 1॥
श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतः तौ सम्परीत्य विविनक्ति धीरः । / śreyaśca preyaśca manuṣyametaḥ tau samparītya vivinakti dhīraḥ ।
श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद्वृणीते ॥ २॥ / śreyo hi dhīro'bhi preyaso vṛṇīte preyo mando yogakṣemādvṛṇīte ॥ 2॥
स त्वं प्रियान्प्रियरूपांश्च कामान् अभिध्यायन्नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः । / sa tvaṃ priyānpriyarūpāṃśca kāmān abhidhyāyannaciketo'tyasrākṣīḥ ।
नैतां सृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मज्जन्ति बहवो मनुष्याः ॥ ३॥ / naitāṃ sṛṅkāṃ vittamayīmavāpto yasyāṃ majjanti bahavo manuṣyāḥ ॥ 3॥
दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता । / dūramete viparīte viṣūcī avidyā yā ca vidyeti jñātā ।
विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त ॥ ४॥ / vidyābhīpsinaṃ naciketasaṃ manye na tvā kāmā bahavo'lolupanta ॥ 4॥
अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः पण्डितंमन्यमानाः । / avidyāyāmantare vartamānāḥ svayaṃ dhīrāḥ paṇḍitaṃmanyamānāḥ ।
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ॥ ५॥ / dandramyamāṇāḥ pariyanti mūḍhā andhenaiva nīyamānā yathāndhāḥ ॥ 5॥
न साम्परायः प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम् । / na sāmparāyaḥ pratibhāti bālaṃ pramādyantaṃ vittamohena mūḍham ।
अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्वशमापद्यते मे ॥ ६॥ / ayaṃ loko nāsti para iti mānī punaḥ punarvaśamāpadyate me ॥ 6॥
श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः । / śravaṇāyāpi bahubhiryo na labhyaḥ śaṛṇvanto'pi bahavo yaṃ na vidyuḥ ।
आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धा आश्चर्यो ज्ञाता कुशलानुशिष्टः ॥ ७॥ / āścaryo vaktā kuśalo'sya labdhā āścaryo jñātā kuśalānuśiṣṭaḥ ॥ 7॥
न नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः । / na nareṇāvareṇa prokta eṣa suvijñeyo bahudhā cintyamānaḥ ।
अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति अणीयान् ह्यतर्क्यमणुप्रमाणात् ॥ ८॥ / ananyaprokte gatiratra nāsti aṇīyān hyatarkyamaṇupramāṇāt ॥ 8॥
नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्तान्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ । / naiṣā tarkeṇa matirāpaneyā proktānyenaiva sujñānāya preṣṭha ।
यां त्वमापः सत्यधृतिर्बतासि त्वादृङ्नो भूयान्नचिकेतः प्रष्टा ॥ ९॥ / yāṃ tvamāpaḥ satyadhṛtirbatāsi tvādṛṅno bhūyānnaciketaḥ praṣṭā ॥ 9॥
जानाम्यहं शेवधिरित्यनित्यं न ह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत् । / jānāmyahaṃ śevadhirityanityaṃ na hyadhruvaiḥ prāpyate hi dhruvaṃ tat ।
ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निः अनित्यैर्द्रव्यैः प्राप्तवानस्मि नित्यम् ॥ १०॥ / tato mayā nāciketaścito'gniḥ anityairdravyaiḥ prāptavānasmi nityam ॥ 10॥
कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां क्रतोरानन्त्यमभयस्य पारम् । / kāmasyāptiṃ jagataḥ pratiṣṭhāṃ kratorānantyamabhayasya pāram ।
स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः ॥ ११॥ / stomamahadurugāyaṃ pratiṣṭhāṃ dṛṣṭvā dhṛtyā dhīro naciketo'tyasrākṣīḥ ॥ 11॥
तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम् । / taṃ durdarśaṃ gūḍhamanupraviṣṭaṃ guhāhitaṃ gahvareṣṭhaṃ purāṇam ।
अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ॥ १२॥ / adhyātmayogādhigamena devaṃ matvā dhīro harṣaśokau jahāti ॥ 12॥
एतच्छ्रुत्वा सम्परिगृह्य मर्त्यः प्रवृह्य धर्म्यमणुमेतमाप्य । / etacchrutvā samparigṛhya martyaḥ pravṛhya dharmyamaṇumetamāpya ।
स मोदते मोदनीयँ हि लब्ध्वा विवृतँ सद्म नचिकेतसं मन्ये ॥ १३॥ / sa modate modanīyam̐ hi labdhvā vivṛtam̐ sadma naciketasaṃ manye ॥ 13॥
अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मा दन्यत्रास्मात्कृताकृतात् । / anyatra dharmādanyatrādharmā danyatrāsmātkṛtākṛtāt ।
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ॥ १४॥ / anyatra bhūtācca bhavyācca yattatpaśyasi tadvada ॥ 14॥
सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपाꣳसि सर्वाणि च यद्वदन्ति । / sarve vedā yatpadamāmananti tapāꣳsi sarvāṇi ca yadvadanti ।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदꣳ सङ्ग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् ॥ १५॥ / yadicchanto brahmacaryaṃ caranti tatte padaꣳ saṅgraheṇa bravīmyomityetat ॥ 15॥
एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम् । / etaddhyevākṣaraṃ brahma etaddhyevākṣaraṃ param ।
एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥ १६॥ / etaddhyevākṣaraṃ jñātvā yo yadicchati tasya tat ॥ 16॥
एतदालम्बनँ श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् । / etadālambanam̐ śreṣṭhametadālambanaṃ param ।
एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते ॥ १७॥ / etadālambanaṃ jñātvā brahmaloke mahīyate ॥ 17॥
न जायते म्रियते वा विपश्चि न्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित् । / na jāyate mriyate vā vipaści nnāyaṃ kutaścinna babhūva kaścit ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ १८॥ / ajo nityaḥ śāśvato'yaṃ purāṇo na hanyate hanyamāne śarīre ॥ 18॥
हन्ता चेन्मन्यते हन्तुँ हतश्चेन्मन्यते हतम् । / hantā cenmanyate hantum̐ hataścenmanyate hatam ।
उभौ तौ न विजानीतो नायँ हन्ति न हन्यते ॥ १९॥ / ubhau tau na vijānīto nāyam̐ hanti na hanyate ॥ 19॥
अणोरणीयान्महतो महीया नात्माऽस्य जन्तोर्निहितो गुहायाम् । / aṇoraṇīyānmahato mahīyā nātmā'sya jantornihito guhāyām ।
तमक्रतुः पश्यति वीतशोको धातुप्रसादान्महिमानमात्मनः ॥ २०॥ / tamakratuḥ paśyati vītaśoko dhātuprasādānmahimānamātmanaḥ ॥ 20॥
आसीनो दूरं व्रजति शयानो याति सर्वतः । / āsīno dūraṃ vrajati śayāno yāti sarvataḥ ।
कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति ॥ २१॥ / kastaṃ madāmadaṃ devaṃ madanyo jñātumarhati ॥ 21॥
अशरीरँ शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम् । / aśarīram̐ śarīreṣvanavastheṣvavasthitam ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ २२॥ / mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 22॥
नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन । / nāyamātmā pravacanena labhyo na medhayā na bahunā śrutena ।
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् ॥ २३॥ / yamevaiṣa vṛṇute tena labhyaḥ tasyaiṣa ātmā vivṛṇute tanūṃ svām ॥ 23॥
नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः । / nāvirato duścaritānnāśānto nāsamāhitaḥ ।
नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ॥ २४॥ / nāśāntamānaso vā'pi prajñānenainamāpnuyāt ॥ 24॥
यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उभे भवत ओदनः । / yasya brahma ca kṣatraṃ ca ubhe bhavata odanaḥ ।
मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः ॥ २५॥ / mṛtyuryasyopasecanaṃ ka itthā veda yatra saḥ ॥ 25॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये द्वितीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye dvitīyā vallī ॥
१-३ / 1-3
ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे । / ṛtaṃ pibantau sukṛtasya loke guhāṃ praviṣṭau parame parārdhe ।
छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः ॥ १॥ / chāyātapau brahmavido vadanti pañcāgnayo ye ca triṇāciketāḥ ॥ 1॥
यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत् परम् । / yaḥ seturījānānāmakṣaraṃ brahma yat param ।
अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेतँ शकेमहि ॥ २॥ / abhayaṃ titīrṣatāṃ pāraṃ nāciketam̐ śakemahi ॥ 2॥
आत्मानँ रथितं विद्धि शरीरँ रथमेव तु । / ātmānam̐ rathitaṃ viddhi śarīram̐ rathameva tu ।
बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥ ३॥ / buddhiṃ tu sārathiṃ viddhi manaḥ pragrahameva ca ॥ 3॥
इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयाँ स्तेषु गोचरान् । / indriyāṇi hayānāhurviṣayām̐ steṣu gocarān ।
आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ॥ ४॥ / ātmendriyamanoyuktaṃ bhoktetyāhurmanīṣiṇaḥ ॥ 4॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सदा । / yastvavijñānavānbhavatyayuktena manasā sadā ।
तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथेः ॥ ५॥ / tasyendriyāṇyavaśyāni duṣṭāśvā iva sāratheḥ ॥ 5॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा । / yastu vijñānavānbhavati yuktena manasā sadā ।
तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः ॥ ६॥ / tasyendriyāṇi vaśyāni sadaśvā iva sāratheḥ ॥ 6॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्कः सदाऽशुचिः । / yastvavijñānavānbhavatyamanaskaḥ sadā'śuciḥ ।
न स तत्पदमाप्नोति संसारं चाधिगच्छति ॥ ७॥ / na sa tatpadamāpnoti saṃsāraṃ cādhigacchati ॥ 7॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः । / yastu vijñānavānbhavati samanaskaḥ sadā śuciḥ ।
स तु तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते ॥ ८॥ / sa tu tatpadamāpnoti yasmādbhūyo na jāyate ॥ 8॥
विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान्नरः । / vijñānasārathiryastu manaḥ pragrahavānnaraḥ ।
सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ९॥ / so'dhvanaḥ pāramāpnoti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ॥ 9॥
इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । / indriyebhyaḥ parā hyarthā arthebhyaśca paraṃ manaḥ ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान्परः ॥ १०॥ / manasastu parā buddhirbuddherātmā mahānparaḥ ॥ 10॥
महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः । / mahataḥ paramavyaktamavyaktātpuruṣaḥ paraḥ ।
पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ॥ ११॥ / puruṣānna paraṃ kiṃcitsā kāṣṭhā sā parā gatiḥ ॥ 11॥
एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते । / eṣa sarveṣu bhūteṣu gūḍho''tmā na prakāśate ।
दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ १२॥ / dṛśyate tvagryayā buddhyā sūkṣmayā sūkṣmadarśibhiḥ ॥ 12॥
यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि । / yacchedvāṅmanasī prājñastadyacchejjñāna ātmani ।
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि ॥ १३॥ / jñānamātmani mahati niyacchettadyacchecchānta ātmani ॥ 13॥
उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत । / uttiṣṭhata jāgrata prāpya varānnibodhata ।
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति ॥ १४॥ / kṣurasya dhārā niśitā duratyayā durgaṃ pathastatkavayo vadanti ॥ 14॥
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत् । / aśabdamasparśamarūpamavyayaṃ tathā'rasaṃ nityamagandhavacca yat ।
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तन्मृत्युमुखात् प्रमुच्यते ॥ १५॥ / anādyanantaṃ mahataḥ paraṃ dhruvaṃ nicāyya tanmṛtyumukhāt pramucyate ॥ 15॥
नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तँ सनातनम् । / nāciketamupākhyānaṃ mṛtyuproktam̐ sanātanam ।
उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ॥ १६॥ / uktvā śrutvā ca medhāvī brahmaloke mahīyate ॥ 16॥
य इमं परमं गुह्यं श्रावयेद् ब्रह्मसंसदि । / ya imaṃ paramaṃ guhyaṃ śrāvayed brahmasaṃsadi ।
प्रयतः श्राद्धकाले वा तदानन्त्याय कल्पते । / prayataḥ śrāddhakāle vā tadānantyāya kalpate ।
तदानन्त्याय कल्पत इति ॥ १७॥ / tadānantyāya kalpata iti ॥ 17॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye tṛtīyā vallī ॥
२ — १ / 2-1
पराञ्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भू स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् । / parāñci khāni vyatṛṇat svayambhū stasmātparāṅpaśyati nāntarātman ।
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्ष दावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन् ॥ १॥ / kaściddhīraḥ pratyagātmānamaikṣa dāvṛttacakṣuramṛtatvamicchan ॥ 1॥
पराचः कामाननुयन्ति बाला स्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम् । / parācaḥ kāmānanuyanti bālā ste mṛtyoryanti vitatasya pāśam ।
अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते ॥ २॥ / atha dhīrā amṛtatvaṃ viditvā dhruvamadhruveṣviha na prārthayante ॥ 2॥
येन रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शाꣳश्च मैथुनान् । / yena rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ śabdān sparśāꣳśca maithunān ।
एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥ ३॥ / etenaiva vijānāti kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 3॥
स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति । / svapnāntaṃ jāgaritāntaṃ cobhau yenānupaśyati ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ ४॥ / mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 4॥
य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् । / ya imaṃ madhvadaṃ veda ātmānaṃ jīvamantikāt ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । / īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate ।
एतद्वै तत् ॥ ५॥ / etadvai tat ॥ 5॥
यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजायत । / yaḥ pūrvaṃ tapaso jātamadbhyaḥ pūrvamajāyata ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यत ।
/ guhāṃ praviśya tiṣṭhantaṃ yo bhūtebhirvyapaśyata ।
एतद्वै तत् ॥ ६॥ / etadvai tat ॥ 6॥
या प्राणेन संभवत्यदितिर्देवतामयी । / yā prāṇena saṃbhavatyaditirdevatāmayī ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत । एतद्वै तत् ॥ ७॥ / guhāṃ praviśya tiṣṭhantīṃ yā bhūtebhirvyajāyata । etadvai tat ॥ 7॥
अरण्योर्निहितो जातवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः । / araṇyornihito jātavedā garbha iva subhṛto garbhiṇībhiḥ ।
दिवे दिवे ईड्यो जागृवद्भिर्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः । / dive dive īḍyo jāgṛvadbhirhaviṣmadbhirmanuṣyebhiragniḥ ।
एतद्वै तत् ॥ ८॥ / etadvai tat ॥ 8॥
यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति । / yataścodeti sūryo'staṃ yatra ca gacchati ।
तं देवाः सर्वेऽर्पितास्तदु नात्येति कश्चन । / taṃ devāḥ sarve'rpitāstadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ ९॥ / etadvai tat ॥ 9॥
यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह । / yadeveha tadamutra yadamutra tadanviha ।
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ १०॥ / mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati ॥ 10॥
मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किंचन । / manasaivedamāptavyaṃ neha nānā'sti kiṃcana ।
मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ ११॥ / mṛtyoḥ sa mṛtyuṃ gacchati ya iha nāneva paśyati ॥ 11॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । / īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate ।
एतद्वै तत् ॥ १२॥ / etadvai tat ॥ 12॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotirivādhūmakaḥ ।
ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः । / īśāno bhūtabhavyasya sa evādya sa u śvaḥ ।
एतद्वै तत् ॥ १३॥ / etadvai tat ॥ 13॥
यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति । / yathodakaṃ durge vṛṣṭaṃ parvateṣu vidhāvati ।
एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस्तानेवानुविधावति ॥ १४॥ / evaṃ dharmān pṛthak paśyaṃstānevānuvidhāvati ॥ 14॥
यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति । / yathodakaṃ śuddhe śuddhamāsiktaṃ tādṛgeva bhavati ।
एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥ १५॥ / evaṃ munervijānata ātmā bhavati gautama ॥ 15॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये प्रथमा वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye prathamā vallī ॥
२ — २ / 2-2
पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः । / puramekādaśadvāramajasyāvakracetasaḥ ।
अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यते । एतद्वै तत् ॥ १॥ / anuṣṭhāya na śocati vimuktaśca vimucyate । etadvai tat ॥ 1॥
हँसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद् होता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत् । / ham̐saḥ śuciṣadvasurantarikṣasad hotā vediṣadatithirduroṇasat ।
नृषद्वरसदृतसद्व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत् ॥ २॥ / nṛṣadvarasadṛtasadvyomasad abjā gojā ṛtajā adrijā ṛtaṃ bṛhat ॥ 2॥
ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति । / ūrdhvaṃ prāṇamunnayatyapānaṃ pratyagasyati ।
मध्ये वामनमासीनं विश्वे देवा उपासते ॥ ३॥ / madhye vāmanamāsīnaṃ viśve devā upāsate ॥ 3॥
अस्य विस्रंसमानस्य शरीरस्थस्य देहिनः । / asya visraṃsamānasya śarīrasthasya dehinaḥ ।
देहाद्विमुच्यमानस्य किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥ ४॥ / dehādvimucyamānasya kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 4॥
न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन । / na prāṇena nāpānena martyo jīvati kaścana ।
इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ ॥ ५॥ / itareṇa tu jīvanti yasminnetāvupāśritau ॥ 5॥
हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म सनातनम् । / hanta ta idaṃ pravakṣyāmi guhyaṃ brahma sanātanam ।
यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम ॥ ६॥ / yathā ca maraṇaṃ prāpya ātmā bhavati gautama ॥ 6॥
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । / yonimanye prapadyante śarīratvāya dehinaḥ ।
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम् ॥ ७॥ / sthāṇumanye'nusaṃyanti yathākarma yathāśrutam ॥ 7॥
य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः । / ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṃ kāmaṃ puruṣo nirmimāṇaḥ ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । / tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । / tasmim̐llokāḥ śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ ८॥ / etadvai tat ॥ 8॥
अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । / agniryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūva ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥ ९॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo bahiśca ॥ 9॥
वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । / vāyuryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūva ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥ १०॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo bahiśca ॥ 10॥
सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुः न लिप्यते चाक्षुषैर्बाह्यदोषैः । / sūryo yathā sarvalokasya cakṣuḥ na lipyate cākṣuṣairbāhyadoṣaiḥ ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ॥ ११॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā na lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ ॥ 11॥
एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यः करोति । / eko vaśī sarvabhūtāntarātmā ekaṃ rūpaṃ bahudhā yaḥ karoti ।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥ १२॥ / tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāḥ teṣāṃ sukhaṃ śāśvataṃ netareṣām ॥ 12॥
नित्योऽनित्यानां चेतनश्चेतनानाम् एको बहूनां यो विदधाति कामान् । / nityo'nityānāṃ cetanaścetanānām eko bahūnāṃ yo vidadhāti kāmān ।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम् ॥ १३॥ / tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāḥ teṣāṃ śāntiḥ śāśvatī netareṣām ॥ 13॥
तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम् । / tadetaditi manyante'nirdeśyaṃ paramaṃ sukham ।
कथं नु तद्विजानीयां किमु भाति विभाति वा ॥ १४॥ / kathaṃ nu tadvijānīyāṃ kimu bhāti vibhāti vā ॥ 14॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । / na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ १५॥ / tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 15॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये द्वितीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye dvitīyā vallī ॥
२ — ३ / 2-3
ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः । / ūrdhvamūlo'vākśākha eṣo'śvatthaḥ sanātanaḥ ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । / tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । / tasmim̐llokāḥ śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ १॥ / etadvai tat ॥ 1॥
यदिदं किं च जगत् सर्वं प्राण एजति निःसृतम् । / yadidaṃ kiṃ ca jagat sarvaṃ prāṇa ejati niḥsṛtam ।
महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ २॥ / mahadbhayaṃ vajramudyataṃ ya etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 2॥
भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः । / bhayādasyāgnistapati bhayāttapati sūryaḥ ।
भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः ॥ ३॥ / bhayādindraśca vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ ॥ 3॥
इह चेदशकद्बोद्धुं प्राक्षरीरस्य विस्रसः । / iha cedaśakadboddhuṃ prākṣarīrasya visrasaḥ ।
ततः सर्गेषु लोकेषु शरीरत्वाय कल्पते ॥ ४॥ / tataḥ sargeṣu lokeṣu śarīratvāya kalpate ॥ 4॥
यथाऽऽदर्शे तथाऽऽत्मनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके । / yathā''darśe tathā''tmani yathā svapne tathā pitṛloke ।
यथाऽप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपयोरिव ब्रह्मलोके ॥ ५॥ / yathā'psu parīva dadṛśe tathā gandharvaloke chāyātapayoriva brahmaloke ॥ 5॥
इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत् । / indriyāṇāṃ pṛthagbhāvamudayāstamayau ca yat ।
पृथगुत्पद्यमानानां मत्वा धीरो न शोचति ॥ ६॥ / pṛthagutpadyamānānāṃ matvā dhīro na śocati ॥ 6॥
इन्द्रियेभ्यः परं मनो मनसः सत्त्वमुत्तमम् । / indriyebhyaḥ paraṃ mano manasaḥ sattvamuttamam ।
सत्त्वादधि महानात्मा महतोऽव्यक्तमुत्तमम् ॥ ७॥ / sattvādadhi mahānātmā mahato'vyaktamuttamam ॥ 7॥
अव्यक्तात्तु परः पुरुषो व्यापकोऽलिङ्ग एव च । / avyaktāttu paraḥ puruṣo vyāpako'liṅga eva ca ।
यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ॥ ८॥ / yaṃ jñātvā mucyate janturamṛtatvaṃ ca gacchati ॥ 8॥
न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् । / na saṃdṛśe tiṣṭhati rūpamasya na cakṣuṣā paśyati kaścanainam ।
हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ ९॥ / hṛdā manīṣā manasā'bhiklṛpto ya etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 9॥
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह । / yadā pañcāvatiṣṭhante jñānāni manasā saha ।
बुद्धिश्च न विचेष्टते तामाहुः परमां गतिम् ॥ १०॥ / buddhiśca na viceṣṭate tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 10॥
तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् । / tāṃ yogamiti manyante sthirāmindriyadhāraṇām ।
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥ ११॥ / apramattastadā bhavati yogo hi prabhavāpyayau ॥ 11॥
नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा । / naiva vācā na manasā prāptuṃ śakyo na cakṣuṣā ।
अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते ॥ १२॥ / astīti bruvato'nyatra kathaṃ tadupalabhyate ॥ 12॥
अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्त्वभावेन चोभयोः । / astītyevopalabdhavyastattvabhāvena cobhayoḥ ।
अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वभावः प्रसीदति ॥ १३॥ / astītyevopalabdhasya tattvabhāvaḥ prasīdati ॥ 13॥
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः । / yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ॥ १४॥ / atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 14॥
यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्थयः । / yadā sarve prabhidyante hṛdayasyeha granthayaḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्येतावद्ध्यनुशासनम् ॥ १५॥ / atha martyo'mṛto bhavatyetāvaddhyanuśāsanam ॥ 15॥
शतं चैका च हृदयस्य नाड्य स्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका । / śataṃ caikā ca hṛdayasya nāḍya stāsāṃ mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā ।
तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्क्रमणे भवन्ति ॥ १६॥ / tayordhvamāyannamṛtatvameti viṣvaṅṅanyā utkramaṇe bhavanti ॥ 16॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये संनिविष्टः । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā sadā janānāṃ hṛdaye saṃniviṣṭaḥ ।
तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहेन्मुञ्जादिवेषीकां धैर्येण । / taṃ svāccharīrātpravṛhenmuñjādiveṣīkāṃ dhairyeṇa ।
तं विद्याच्छुक्रममृतं तं विद्याच्छुक्रममृतमिति ॥ १७॥ / taṃ vidyācchukramamṛtaṃ taṃ vidyācchukramamṛtamiti ॥ 17॥
मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम् । / mṛtyuproktāṃ naciketo'tha labdhvā vidyāmetāṃ yogavidhiṃ ca kṛtsnam ।
ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु रन्योऽप्येवं यो विदध्यात्ममेव ॥ १८॥ / brahmaprāpto virajo'bhūdvimṛtyu ranyo'pyevaṃ yo vidadhyātmameva ॥ 18॥
सह नाववतु । / saha nāvavatu ।
सह नौ भुनक्तु । / saha nau bhunaktu ।
सह वीर्यं करवावहै । / saha vīryaṃ karavāvahai ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ १९॥ / tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ 19॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ / oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये तृतीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye tṛtīyā vallī ॥
ॐ तत् सत् ॥ / oṃ tat sat ॥
॥ अथ कठोपनिषद् ॥ / ॥ atha kaṭhopaniṣad ॥
ॐ सह नाववतु । / oṃ saha nāvavatu ।
सह नौ भुनक्तु । / saha nau bhunaktu ।
सहवीर्यं करवावहै । / sahavīryaṃ karavāvahai ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु । / tejasvi nāvadhītamastu ।
मा विद्विषावहै ॥ / mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ / oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
१-१ / 1-1
ॐ उशन् ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ । / oṃ uśan ha vai vājaśravasaḥ sarvavedasaṃ dadau ।
तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस ॥ १॥ / tasya ha naciketā nāma putra āsa ॥ 1॥
तँ ह कुमारँ सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु श्रद्धाविवेश सोऽमन्यत ॥ २॥ / tam̐ ha kumāram̐ santaṃ dakṣiṇāsu nīyamānāsu śraddhāviveśa so'manyata ॥ 2॥
पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः । / pītodakā jagdhatṛṇā dugdhadohā nirindriyāḥ ।
अनन्दा नाम ते लोकास्तान् स गच्छति ता ददत् ॥ ३॥ / anandā nāma te lokāstān sa gacchati tā dadat ॥ 3॥
स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति । / sa hovāca pitaraṃ tata kasmai māṃ dāsyasīti ।
द्वितीयं तृतीयं तँ होवाच मृत्यवे त्वा ददामीति ॥ ४॥ / dvitīyaṃ tṛtīyaṃ tam̐ hovāca mṛtyave tvā dadāmīti ॥ 4॥
बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः । / bahūnāmemi prathamo bahūnāmemi madhyamaḥ ।
किँ स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाऽद्य करिष्यति ॥ ५॥ / kim̐ svidyamasya kartavyaṃ yanmayā'dya kariṣyati ॥ 5॥
अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथाऽपरे । / anupaśya yathā pūrve pratipaśya tathā'pare ।
सस्यमिव मर्त्यः पच्यते सस्यमिवाजायते पुनः ॥ ६॥ / sasyamiva martyaḥ pacyate sasyamivājāyate punaḥ ॥ 6॥
वैश्वानरः प्रविशत्यतिथिर्ब्राह्मणो गृहान् । / vaiśvānaraḥ praviśatyatithirbrāhmaṇo gṛhān ।
तस्यैताँ शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् ॥ ७॥ / tasyaitām̐ śāntiṃ kurvanti hara vaivasvatodakam ॥ 7॥
आशाप्रतीक्षे संगतँ सूनृतां चेष्टापूर्ते पुत्रपशूँश्च सर्वान् । / āśāpratīkṣe saṃgatam̐ sūnṛtāṃ ceṣṭāpūrte putrapaśūm̐śca sarvān ।
एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो यस्यानश्नन्वसति ब्राह्मणो गृहे ॥ ८॥ / etadvṛṅkte puruṣasyālpamedhaso yasyānaśnanvasati brāhmaṇo gṛhe ॥ 8॥
तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मे ऽनश्नन् ब्रह्मन्नतिथिर्नमस्यः । / tisro rātrīryadavātsīrgṛhe me 'naśnan brahmannatithirnamasyaḥ ।
नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन् स्वस्ति मेऽस्तु तस्मात्प्रति त्रीन्वरान्वृणीष्व ॥ ९॥ / namaste'stu brahman svasti me'stu tasmātprati trīnvarānvṛṇīṣva ॥ 9॥
शान्तसंकल्पः सुमना यथा स्याद् वीतमन्युर्गौतमो माऽभि मृत्यो । / śāntasaṃkalpaḥ sumanā yathā syād vītamanyurgautamo mā'bhi mṛtyo ।
त्वत्प्रसृष्टं माऽभिवदेत्प्रतीत एतत् त्रयाणां प्रथमं वरं वृणे ॥ १०॥ / tvatprasṛṣṭaṃ mā'bhivadetpratīta etat trayāṇāṃ prathamaṃ varaṃ vṛṇe ॥ 10॥
यथा पुरस्ताद् भविता प्रतीत औद्दालकिरारुणिर्मत्प्रसृष्टः । / yathā purastād bhavitā pratīta auddālakirāruṇirmatprasṛṣṭaḥ ।
सुखँ रात्रीः शयिता वीतमन्युः त्वां ददृशिवान्मृत्युमुखात् प्रमुक्तम् ॥ ११॥ / sukham̐ rātrīḥ śayitā vītamanyuḥ tvāṃ dadṛśivānmṛtyumukhāt pramuktam ॥ 11॥
स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति न तत्र त्वं न जरया बिभेति । / svarge loke na bhayaṃ kiṃcanāsti na tatra tvaṃ na jarayā bibheti ।
उभे तीर्त्वाऽशनायापिपासे शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥ १२॥ / ubhe tīrtvā'śanāyāpipāse śokātigo modate svargaloke ॥ 12॥
स त्वमग्निँ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि त्वँ श्रद्दधानाय मह्यम् । / sa tvamagnim̐ svargyamadhyeṣi mṛtyo prabrūhi tvam̐ śraddadhānāya mahyam ।
स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त एतद् द्वितीयेन वृणे वरेण ॥ १३॥ / svargalokā amṛtatvaṃ bhajanta etad dvitīyena vṛṇe vareṇa ॥ 13॥
प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध स्वर्ग्यमग्निं नचिकेतः प्रजानन् । / pra te bravīmi tadu me nibodha svargyamagniṃ naciketaḥ prajānan ।
अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां विद्धि त्वमेतं निहितं गुहायाम् ॥ १४॥ / anantalokāptimatho pratiṣṭhāṃ viddhi tvametaṃ nihitaṃ guhāyām ॥ 14॥
लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै या इष्टका यावतीर्वा यथा वा । / lokādimagniṃ tamuvāca tasmai yā iṣṭakā yāvatīrvā yathā vā ।
स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तं अथास्य मृत्युः पुनरेवाह तुष्टः ॥ १५॥ / sa cāpi tatpratyavadadyathoktaṃ athāsya mṛtyuḥ punarevāha tuṣṭaḥ ॥ 15॥
तमब्रवीत् प्रीयमाणो महात्मा वरं तवेहाद्य ददामि भूयः । / tamabravīt prīyamāṇo mahātmā varaṃ tavehādya dadāmi bhūyaḥ ।
तवैव नाम्ना भविताऽयमग्निः सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण ॥ १६॥ / tavaiva nāmnā bhavitā'yamagniḥ sṛṅkāṃ cemāmanekarūpāṃ gṛhāṇa ॥ 16॥
त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य सन्धिं त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू । / triṇāciketastribhiretya sandhiṃ trikarmakṛttarati janmamṛtyū ।
ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं विदित्वा निचाय्येमाँ शान्तिमत्यन्तमेति ॥ १७॥ / brahmajajñaṃ devamīḍyaṃ viditvā nicāyyemām̐ śāntimatyantameti ॥ 17॥
त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा य एवं विद्वाँश्चिनुते नाचिकेतम् । / triṇāciketastrayametadviditvā ya evaṃ vidvām̐ścinute nāciketam ।
स मृत्युपाशान् पुरतः प्रणोद्य शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥ १८॥ / sa mṛtyupāśān purataḥ praṇodya śokātigo modate svargaloke ॥ 18॥
एष तेऽग्निर्नचिकेतः स्वर्ग्यो यमवृणीथा द्वितीयेन वरेण । / eṣa te'gnirnaciketaḥ svargyo yamavṛṇīthā dvitīyena vareṇa ।
एतमग्निं तवैव प्रवक्ष्यन्ति जनासः तृतीयं वरं नचिकेतो वृणीष्व ॥ १९॥ / etamagniṃ tavaiva pravakṣyanti janāsaḥ tṛtīyaṃ varaṃ naciketo vṛṇīṣva ॥ 19॥
येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये ऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके । / yeyaṃ prete vicikitsā manuṣye 'stītyeke nāyamastīti caike ।
एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाऽहं वराणामेष वरस्तृतीयः ॥ २०॥ / etadvidyāmanuśiṣṭastvayā'haṃ varāṇāmeṣa varastṛtīyaḥ ॥ 20॥
देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा न हि सुविज्ञेयमणुरेष धर्मः । / devairatrāpi vicikitsitaṃ purā na hi suvijñeyamaṇureṣa dharmaḥ ।
अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व मा मोपरोत्सीरति मा सृजैनम् ॥ २१॥ / anyaṃ varaṃ naciketo vṛṇīṣva mā moparotsīrati mā sṛjainam ॥ 21॥
देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल त्वं च मृत्यो यन्न सुज्ञेयमात्थ । / devairatrāpi vicikitsitaṃ kila tvaṃ ca mṛtyo yanna sujñeyamāttha ।
वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो नान्यो वरस्तुल्य एतस्य कश्चित् ॥ २२॥ / vaktā cāsya tvādṛganyo na labhyo nānyo varastulya etasya kaścit ॥ 22॥
शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्वा बहून्पशून् हस्तिहिरण्यमश्वान् । / śatāyuṣaḥ putrapautrānvṛṇīṣvā bahūnpaśūn hastihiraṇyamaśvān ।
भूमेर्महदायतनं वृणीष्व स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि ॥ २३॥ / bhūmermahadāyatanaṃ vṛṇīṣva svayaṃ ca jīva śarado yāvadicchasi ॥ 23॥
एतत्तुल्यं यदि मन्यसे वरं वृणीष्व वित्तं चिरजीविकां च । / etattulyaṃ yadi manyase varaṃ vṛṇīṣva vittaṃ cirajīvikāṃ ca ।
महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि कामानां त्वा कामभाजं करोमि ॥ २४॥ / mahābhūmau naciketastvamedhi kāmānāṃ tvā kāmabhājaṃ karomi ॥ 24॥
ये ये कामा दुर्लभा मर्त्यलोके सर्वान् कामाँश्छन्दतः प्रार्थयस्व । / ye ye kāmā durlabhā martyaloke sarvān kāmām̐śchandataḥ prārthayasva ।
इमा रामाः सरथाः सतूर्या न हीदृशा लम्भनीया मनुष्यैः । / imā rāmāḥ sarathāḥ satūryā na hīdṛśā lambhanīyā manuṣyaiḥ ।
आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व नचिकेतो मरणं माऽनुप्राक्षीः ॥ २५॥ / ābhirmatprattābhiḥ paricārayasva naciketo maraṇaṃ mā'nuprākṣīḥ ॥ 25॥
श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत् सर्वेंद्रियाणां जरयन्ति तेजः । / śvobhāvā martyasya yadantakaitat sarveṃdriyāṇāṃ jarayanti tejaḥ ।
अपि सर्वं जीवितमल्पमेव तवैव वाहास्तव नृत्यगीते ॥ २६॥ / api sarvaṃ jīvitamalpameva tavaiva vāhāstava nṛtyagīte ॥ 26॥
न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत्त्वा । / na vittena tarpaṇīyo manuṣyo lapsyāmahe vittamadrākṣma cettvā ।
जीविष्यामो यावदीशिष्यसि त्वं वरस्तु मे वरणीयः स एव ॥ २७॥ / jīviṣyāmo yāvadīśiṣyasi tvaṃ varastu me varaṇīyaḥ sa eva ॥ 27॥
अजीर्यताममृतानामुपेत्य जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन् । / ajīryatāmamṛtānāmupetya jīryanmartyaḥ kvadhaḥsthaḥ prajānan ।
अभिध्यायन् वर्णरतिप्रमोदान् अतिदीर्घे जीविते को रमेत ॥ २८॥ / abhidhyāyan varṇaratipramodān atidīrghe jīvite ko rameta ॥ 28॥
यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो यत्साम्पराये महति ब्रूहि नस्तत् । / yasminnidaṃ vicikitsanti mṛtyo yatsāmparāye mahati brūhi nastat ।
योऽयं वरो गूढमनुप्रविष्टो नान्यं तस्मान्नचिकेता वृणीते ॥ २९॥ / yo'yaṃ varo gūḍhamanupraviṣṭo nānyaṃ tasmānnaciketā vṛṇīte ॥ 29॥
॥ इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये प्रथमा वल्ली ॥ / ॥ iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye prathamā vallī ॥
१-२ / 1-2
अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेय स्ते उभे नानार्थे पुरुषँ सिनीतः । / anyacchreyo'nyadutaiva preya ste ubhe nānārthe puruṣam̐ sinītaḥ ।
तयोः श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते ॥ १॥ / tayoḥ śreya ādadānasya sādhu bhavati hīyate'rthādya u preyo vṛṇīte ॥ 1॥
श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतः तौ सम्परीत्य विविनक्ति धीरः । / śreyaśca preyaśca manuṣyametaḥ tau samparītya vivinakti dhīraḥ ।
श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद्वृणीते ॥ २॥ / śreyo hi dhīro'bhi preyaso vṛṇīte preyo mando yogakṣemādvṛṇīte ॥ 2॥
स त्वं प्रियान्प्रियरूपांश्च कामान् अभिध्यायन्नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः । / sa tvaṃ priyānpriyarūpāṃśca kāmān abhidhyāyannaciketo'tyasrākṣīḥ ।
नैतां सृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मज्जन्ति बहवो मनुष्याः ॥ ३॥ / naitāṃ sṛṅkāṃ vittamayīmavāpto yasyāṃ majjanti bahavo manuṣyāḥ ॥ 3॥
दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता । / dūramete viparīte viṣūcī avidyā yā ca vidyeti jñātā ।
विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त ॥ ४॥ / vidyābhīpsinaṃ naciketasaṃ manye na tvā kāmā bahavo'lolupanta ॥ 4॥
अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः पण्डितंमन्यमानाः । / avidyāyāmantare vartamānāḥ svayaṃ dhīrāḥ paṇḍitaṃmanyamānāḥ ।
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ॥ ५॥ / dandramyamāṇāḥ pariyanti mūḍhā andhenaiva nīyamānā yathāndhāḥ ॥ 5॥
न साम्परायः प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम् । / na sāmparāyaḥ pratibhāti bālaṃ pramādyantaṃ vittamohena mūḍham ।
अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्वशमापद्यते मे ॥ ६॥ / ayaṃ loko nāsti para iti mānī punaḥ punarvaśamāpadyate me ॥ 6॥
श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः । / śravaṇāyāpi bahubhiryo na labhyaḥ śaṛṇvanto'pi bahavo yaṃ na vidyuḥ ।
आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धा आश्चर्यो ज्ञाता कुशलानुशिष्टः ॥ ७॥ / āścaryo vaktā kuśalo'sya labdhā āścaryo jñātā kuśalānuśiṣṭaḥ ॥ 7॥
न नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः । / na nareṇāvareṇa prokta eṣa suvijñeyo bahudhā cintyamānaḥ ।
अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति अणीयान् ह्यतर्क्यमणुप्रमाणात् ॥ ८॥ / ananyaprokte gatiratra nāsti aṇīyān hyatarkyamaṇupramāṇāt ॥ 8॥
नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्तान्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ । / naiṣā tarkeṇa matirāpaneyā proktānyenaiva sujñānāya preṣṭha ।
यां त्वमापः सत्यधृतिर्बतासि त्वादृङ्नो भूयान्नचिकेतः प्रष्टा ॥ ९॥ / yāṃ tvamāpaḥ satyadhṛtirbatāsi tvādṛṅno bhūyānnaciketaḥ praṣṭā ॥ 9॥
जानाम्यहं शेवधिरित्यनित्यं न ह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत् । / jānāmyahaṃ śevadhirityanityaṃ na hyadhruvaiḥ prāpyate hi dhruvaṃ tat ।
ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निः अनित्यैर्द्रव्यैः प्राप्तवानस्मि नित्यम् ॥ १०॥ / tato mayā nāciketaścito'gniḥ anityairdravyaiḥ prāptavānasmi nityam ॥ 10॥
कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां क्रतोरानन्त्यमभयस्य पारम् । / kāmasyāptiṃ jagataḥ pratiṣṭhāṃ kratorānantyamabhayasya pāram ।
स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः ॥ ११॥ / stomamahadurugāyaṃ pratiṣṭhāṃ dṛṣṭvā dhṛtyā dhīro naciketo'tyasrākṣīḥ ॥ 11॥
तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम् । / taṃ durdarśaṃ gūḍhamanupraviṣṭaṃ guhāhitaṃ gahvareṣṭhaṃ purāṇam ।
अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ॥ १२॥ / adhyātmayogādhigamena devaṃ matvā dhīro harṣaśokau jahāti ॥ 12॥
एतच्छ्रुत्वा सम्परिगृह्य मर्त्यः प्रवृह्य धर्म्यमणुमेतमाप्य । / etacchrutvā samparigṛhya martyaḥ pravṛhya dharmyamaṇumetamāpya ।
स मोदते मोदनीयँ हि लब्ध्वा विवृतँ सद्म नचिकेतसं मन्ये ॥ १३॥ / sa modate modanīyam̐ hi labdhvā vivṛtam̐ sadma naciketasaṃ manye ॥ 13॥
अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मा दन्यत्रास्मात्कृताकृतात् । / anyatra dharmādanyatrādharmā danyatrāsmātkṛtākṛtāt ।
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ॥ १४॥ / anyatra bhūtācca bhavyācca yattatpaśyasi tadvada ॥ 14॥
सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपाꣳसि सर्वाणि च यद्वदन्ति । / sarve vedā yatpadamāmananti tapāꣳsi sarvāṇi ca yadvadanti ।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदꣳ सङ्ग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् ॥ १५॥ / yadicchanto brahmacaryaṃ caranti tatte padaꣳ saṅgraheṇa bravīmyomityetat ॥ 15॥
एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम् । / etaddhyevākṣaraṃ brahma etaddhyevākṣaraṃ param ।
एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥ १६॥ / etaddhyevākṣaraṃ jñātvā yo yadicchati tasya tat ॥ 16॥
एतदालम्बनँ श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् । / etadālambanam̐ śreṣṭhametadālambanaṃ param ।
एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते ॥ १७॥ / etadālambanaṃ jñātvā brahmaloke mahīyate ॥ 17॥
न जायते म्रियते वा विपश्चि न्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित् । / na jāyate mriyate vā vipaści nnāyaṃ kutaścinna babhūva kaścit ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ १८॥ / ajo nityaḥ śāśvato'yaṃ purāṇo na hanyate hanyamāne śarīre ॥ 18॥
हन्ता चेन्मन्यते हन्तुँ हतश्चेन्मन्यते हतम् । / hantā cenmanyate hantum̐ hataścenmanyate hatam ।
उभौ तौ न विजानीतो नायँ हन्ति न हन्यते ॥ १९॥ / ubhau tau na vijānīto nāyam̐ hanti na hanyate ॥ 19॥
अणोरणीयान्महतो महीया नात्माऽस्य जन्तोर्निहितो गुहायाम् । / aṇoraṇīyānmahato mahīyā nātmā'sya jantornihito guhāyām ।
तमक्रतुः पश्यति वीतशोको धातुप्रसादान्महिमानमात्मनः ॥ २०॥ / tamakratuḥ paśyati vītaśoko dhātuprasādānmahimānamātmanaḥ ॥ 20॥
आसीनो दूरं व्रजति शयानो याति सर्वतः । / āsīno dūraṃ vrajati śayāno yāti sarvataḥ ।
कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति ॥ २१॥ / kastaṃ madāmadaṃ devaṃ madanyo jñātumarhati ॥ 21॥
अशरीरँ शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम् । / aśarīram̐ śarīreṣvanavastheṣvavasthitam ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ २२॥ / mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 22॥
नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन । / nāyamātmā pravacanena labhyo na medhayā na bahunā śrutena ।
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् ॥ २३॥ / yamevaiṣa vṛṇute tena labhyaḥ tasyaiṣa ātmā vivṛṇute tanūṃ svām ॥ 23॥
नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः । / nāvirato duścaritānnāśānto nāsamāhitaḥ ।
नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ॥ २४॥ / nāśāntamānaso vā'pi prajñānenainamāpnuyāt ॥ 24॥
यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उभे भवत ओदनः । / yasya brahma ca kṣatraṃ ca ubhe bhavata odanaḥ ।
मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः ॥ २५॥ / mṛtyuryasyopasecanaṃ ka itthā veda yatra saḥ ॥ 25॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये द्वितीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye dvitīyā vallī ॥
१-३ / 1-3
ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे । / ṛtaṃ pibantau sukṛtasya loke guhāṃ praviṣṭau parame parārdhe ।
छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः ॥ १॥ / chāyātapau brahmavido vadanti pañcāgnayo ye ca triṇāciketāḥ ॥ 1॥
यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत् परम् । / yaḥ seturījānānāmakṣaraṃ brahma yat param ।
अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेतँ शकेमहि ॥ २॥ / abhayaṃ titīrṣatāṃ pāraṃ nāciketam̐ śakemahi ॥ 2॥
आत्मानँ रथितं विद्धि शरीरँ रथमेव तु । / ātmānam̐ rathitaṃ viddhi śarīram̐ rathameva tu ।
बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥ ३॥ / buddhiṃ tu sārathiṃ viddhi manaḥ pragrahameva ca ॥ 3॥
इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयाँ स्तेषु गोचरान् । / indriyāṇi hayānāhurviṣayām̐ steṣu gocarān ।
आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ॥ ४॥ / ātmendriyamanoyuktaṃ bhoktetyāhurmanīṣiṇaḥ ॥ 4॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सदा । / yastvavijñānavānbhavatyayuktena manasā sadā ।
तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथेः ॥ ५॥ / tasyendriyāṇyavaśyāni duṣṭāśvā iva sāratheḥ ॥ 5॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा । / yastu vijñānavānbhavati yuktena manasā sadā ।
तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः ॥ ६॥ / tasyendriyāṇi vaśyāni sadaśvā iva sāratheḥ ॥ 6॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्कः सदाऽशुचिः । / yastvavijñānavānbhavatyamanaskaḥ sadā'śuciḥ ।
न स तत्पदमाप्नोति संसारं चाधिगच्छति ॥ ७॥ / na sa tatpadamāpnoti saṃsāraṃ cādhigacchati ॥ 7॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः । / yastu vijñānavānbhavati samanaskaḥ sadā śuciḥ ।
स तु तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते ॥ ८॥ / sa tu tatpadamāpnoti yasmādbhūyo na jāyate ॥ 8॥
विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान्नरः । / vijñānasārathiryastu manaḥ pragrahavānnaraḥ ।
सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ९॥ / so'dhvanaḥ pāramāpnoti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ॥ 9॥
इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । / indriyebhyaḥ parā hyarthā arthebhyaśca paraṃ manaḥ ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान्परः ॥ १०॥ / manasastu parā buddhirbuddherātmā mahānparaḥ ॥ 10॥
महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः । / mahataḥ paramavyaktamavyaktātpuruṣaḥ paraḥ ।
पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ॥ ११॥ / puruṣānna paraṃ kiṃcitsā kāṣṭhā sā parā gatiḥ ॥ 11॥
एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते । / eṣa sarveṣu bhūteṣu gūḍho''tmā na prakāśate ।
दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ १२॥ / dṛśyate tvagryayā buddhyā sūkṣmayā sūkṣmadarśibhiḥ ॥ 12॥
यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि । / yacchedvāṅmanasī prājñastadyacchejjñāna ātmani ।
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि ॥ १३॥ / jñānamātmani mahati niyacchettadyacchecchānta ātmani ॥ 13॥
उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत । / uttiṣṭhata jāgrata prāpya varānnibodhata ।
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति ॥ १४॥ / kṣurasya dhārā niśitā duratyayā durgaṃ pathastatkavayo vadanti ॥ 14॥
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत् । / aśabdamasparśamarūpamavyayaṃ tathā'rasaṃ nityamagandhavacca yat ।
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तन्मृत्युमुखात् प्रमुच्यते ॥ १५॥ / anādyanantaṃ mahataḥ paraṃ dhruvaṃ nicāyya tanmṛtyumukhāt pramucyate ॥ 15॥
नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तँ सनातनम् । / nāciketamupākhyānaṃ mṛtyuproktam̐ sanātanam ।
उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ॥ १६॥ / uktvā śrutvā ca medhāvī brahmaloke mahīyate ॥ 16॥
य इमं परमं गुह्यं श्रावयेद् ब्रह्मसंसदि । / ya imaṃ paramaṃ guhyaṃ śrāvayed brahmasaṃsadi ।
प्रयतः श्राद्धकाले वा तदानन्त्याय कल्पते । / prayataḥ śrāddhakāle vā tadānantyāya kalpate ।
तदानन्त्याय कल्पत इति ॥ १७॥ / tadānantyāya kalpata iti ॥ 17॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi prathamādhyāye tṛtīyā vallī ॥
२ — १ / 2-1
पराञ्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भू स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् । / parāñci khāni vyatṛṇat svayambhū stasmātparāṅpaśyati nāntarātman ।
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्ष दावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन् ॥ १॥ / kaściddhīraḥ pratyagātmānamaikṣa dāvṛttacakṣuramṛtatvamicchan ॥ 1॥
पराचः कामाननुयन्ति बाला स्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम् । / parācaḥ kāmānanuyanti bālā ste mṛtyoryanti vitatasya pāśam ।
अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते ॥ २॥ / atha dhīrā amṛtatvaṃ viditvā dhruvamadhruveṣviha na prārthayante ॥ 2॥
येन रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शाꣳश्च मैथुनान् । / yena rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ śabdān sparśāꣳśca maithunān ।
एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥ ३॥ / etenaiva vijānāti kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 3॥
स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति । / svapnāntaṃ jāgaritāntaṃ cobhau yenānupaśyati ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ ४॥ / mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 4॥
य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् । / ya imaṃ madhvadaṃ veda ātmānaṃ jīvamantikāt ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । / īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate ।
एतद्वै तत् ॥ ५॥ / etadvai tat ॥ 5॥
यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजायत । / yaḥ pūrvaṃ tapaso jātamadbhyaḥ pūrvamajāyata ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यत ।
/ guhāṃ praviśya tiṣṭhantaṃ yo bhūtebhirvyapaśyata ।
एतद्वै तत् ॥ ६॥ / etadvai tat ॥ 6॥
या प्राणेन संभवत्यदितिर्देवतामयी । / yā prāṇena saṃbhavatyaditirdevatāmayī ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत । एतद्वै तत् ॥ ७॥ / guhāṃ praviśya tiṣṭhantīṃ yā bhūtebhirvyajāyata । etadvai tat ॥ 7॥
अरण्योर्निहितो जातवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः । / araṇyornihito jātavedā garbha iva subhṛto garbhiṇībhiḥ ।
दिवे दिवे ईड्यो जागृवद्भिर्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः । / dive dive īḍyo jāgṛvadbhirhaviṣmadbhirmanuṣyebhiragniḥ ।
एतद्वै तत् ॥ ८॥ / etadvai tat ॥ 8॥
यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति । / yataścodeti sūryo'staṃ yatra ca gacchati ।
तं देवाः सर्वेऽर्पितास्तदु नात्येति कश्चन । / taṃ devāḥ sarve'rpitāstadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ ९॥ / etadvai tat ॥ 9॥
यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह । / yadeveha tadamutra yadamutra tadanviha ।
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ १०॥ / mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati ॥ 10॥
मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किंचन । / manasaivedamāptavyaṃ neha nānā'sti kiṃcana ।
मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ ११॥ / mṛtyoḥ sa mṛtyuṃ gacchati ya iha nāneva paśyati ॥ 11॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । / īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate ।
एतद्वै तत् ॥ १२॥ / etadvai tat ॥ 12॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotirivādhūmakaḥ ।
ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः । / īśāno bhūtabhavyasya sa evādya sa u śvaḥ ।
एतद्वै तत् ॥ १३॥ / etadvai tat ॥ 13॥
यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति । / yathodakaṃ durge vṛṣṭaṃ parvateṣu vidhāvati ।
एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस्तानेवानुविधावति ॥ १४॥ / evaṃ dharmān pṛthak paśyaṃstānevānuvidhāvati ॥ 14॥
यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति । / yathodakaṃ śuddhe śuddhamāsiktaṃ tādṛgeva bhavati ।
एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥ १५॥ / evaṃ munervijānata ātmā bhavati gautama ॥ 15॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये प्रथमा वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye prathamā vallī ॥
२ — २ / 2-2
पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः । / puramekādaśadvāramajasyāvakracetasaḥ ।
अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यते । एतद्वै तत् ॥ १॥ / anuṣṭhāya na śocati vimuktaśca vimucyate । etadvai tat ॥ 1॥
हँसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद् होता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत् । / ham̐saḥ śuciṣadvasurantarikṣasad hotā vediṣadatithirduroṇasat ।
नृषद्वरसदृतसद्व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत् ॥ २॥ / nṛṣadvarasadṛtasadvyomasad abjā gojā ṛtajā adrijā ṛtaṃ bṛhat ॥ 2॥
ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति । / ūrdhvaṃ prāṇamunnayatyapānaṃ pratyagasyati ।
मध्ये वामनमासीनं विश्वे देवा उपासते ॥ ३॥ / madhye vāmanamāsīnaṃ viśve devā upāsate ॥ 3॥
अस्य विस्रंसमानस्य शरीरस्थस्य देहिनः । / asya visraṃsamānasya śarīrasthasya dehinaḥ ।
देहाद्विमुच्यमानस्य किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥ ४॥ / dehādvimucyamānasya kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 4॥
न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन । / na prāṇena nāpānena martyo jīvati kaścana ।
इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ ॥ ५॥ / itareṇa tu jīvanti yasminnetāvupāśritau ॥ 5॥
हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म सनातनम् । / hanta ta idaṃ pravakṣyāmi guhyaṃ brahma sanātanam ।
यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम ॥ ६॥ / yathā ca maraṇaṃ prāpya ātmā bhavati gautama ॥ 6॥
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । / yonimanye prapadyante śarīratvāya dehinaḥ ।
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम् ॥ ७॥ / sthāṇumanye'nusaṃyanti yathākarma yathāśrutam ॥ 7॥
य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः । / ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṃ kāmaṃ puruṣo nirmimāṇaḥ ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । / tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । / tasmim̐llokāḥ śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ ८॥ / etadvai tat ॥ 8॥
अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । / agniryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūva ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥ ९॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo bahiśca ॥ 9॥
वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । / vāyuryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūva ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥ १०॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo bahiśca ॥ 10॥
सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुः न लिप्यते चाक्षुषैर्बाह्यदोषैः । / sūryo yathā sarvalokasya cakṣuḥ na lipyate cākṣuṣairbāhyadoṣaiḥ ।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ॥ ११॥ / ekastathā sarvabhūtāntarātmā na lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ ॥ 11॥
एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यः करोति । / eko vaśī sarvabhūtāntarātmā ekaṃ rūpaṃ bahudhā yaḥ karoti ।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥ १२॥ / tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāḥ teṣāṃ sukhaṃ śāśvataṃ netareṣām ॥ 12॥
नित्योऽनित्यानां चेतनश्चेतनानाम् एको बहूनां यो विदधाति कामान् । / nityo'nityānāṃ cetanaścetanānām eko bahūnāṃ yo vidadhāti kāmān ।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम् ॥ १३॥ / tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāḥ teṣāṃ śāntiḥ śāśvatī netareṣām ॥ 13॥
तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम् । / tadetaditi manyante'nirdeśyaṃ paramaṃ sukham ।
कथं नु तद्विजानीयां किमु भाति विभाति वा ॥ १४॥ / kathaṃ nu tadvijānīyāṃ kimu bhāti vibhāti vā ॥ 14॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । / na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ १५॥ / tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 15॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये द्वितीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye dvitīyā vallī ॥
२ — ३ / 2-3
ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः । / ūrdhvamūlo'vākśākha eṣo'śvatthaḥ sanātanaḥ ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । / tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । / tasmim̐llokāḥ śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana ।
एतद्वै तत् ॥ १॥ / etadvai tat ॥ 1॥
यदिदं किं च जगत् सर्वं प्राण एजति निःसृतम् । / yadidaṃ kiṃ ca jagat sarvaṃ prāṇa ejati niḥsṛtam ।
महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ २॥ / mahadbhayaṃ vajramudyataṃ ya etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 2॥
भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः । / bhayādasyāgnistapati bhayāttapati sūryaḥ ।
भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः ॥ ३॥ / bhayādindraśca vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ ॥ 3॥
इह चेदशकद्बोद्धुं प्राक्षरीरस्य विस्रसः । / iha cedaśakadboddhuṃ prākṣarīrasya visrasaḥ ।
ततः सर्गेषु लोकेषु शरीरत्वाय कल्पते ॥ ४॥ / tataḥ sargeṣu lokeṣu śarīratvāya kalpate ॥ 4॥
यथाऽऽदर्शे तथाऽऽत्मनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके । / yathā''darśe tathā''tmani yathā svapne tathā pitṛloke ।
यथाऽप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपयोरिव ब्रह्मलोके ॥ ५॥ / yathā'psu parīva dadṛśe tathā gandharvaloke chāyātapayoriva brahmaloke ॥ 5॥
इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत् । / indriyāṇāṃ pṛthagbhāvamudayāstamayau ca yat ।
पृथगुत्पद्यमानानां मत्वा धीरो न शोचति ॥ ६॥ / pṛthagutpadyamānānāṃ matvā dhīro na śocati ॥ 6॥
इन्द्रियेभ्यः परं मनो मनसः सत्त्वमुत्तमम् । / indriyebhyaḥ paraṃ mano manasaḥ sattvamuttamam ।
सत्त्वादधि महानात्मा महतोऽव्यक्तमुत्तमम् ॥ ७॥ / sattvādadhi mahānātmā mahato'vyaktamuttamam ॥ 7॥
अव्यक्तात्तु परः पुरुषो व्यापकोऽलिङ्ग एव च । / avyaktāttu paraḥ puruṣo vyāpako'liṅga eva ca ।
यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ॥ ८॥ / yaṃ jñātvā mucyate janturamṛtatvaṃ ca gacchati ॥ 8॥
न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् । / na saṃdṛśe tiṣṭhati rūpamasya na cakṣuṣā paśyati kaścanainam ।
हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ ९॥ / hṛdā manīṣā manasā'bhiklṛpto ya etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 9॥
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह । / yadā pañcāvatiṣṭhante jñānāni manasā saha ।
बुद्धिश्च न विचेष्टते तामाहुः परमां गतिम् ॥ १०॥ / buddhiśca na viceṣṭate tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 10॥
तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् । / tāṃ yogamiti manyante sthirāmindriyadhāraṇām ।
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥ ११॥ / apramattastadā bhavati yogo hi prabhavāpyayau ॥ 11॥
नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा । / naiva vācā na manasā prāptuṃ śakyo na cakṣuṣā ।
अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते ॥ १२॥ / astīti bruvato'nyatra kathaṃ tadupalabhyate ॥ 12॥
अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्त्वभावेन चोभयोः । / astītyevopalabdhavyastattvabhāvena cobhayoḥ ।
अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वभावः प्रसीदति ॥ १३॥ / astītyevopalabdhasya tattvabhāvaḥ prasīdati ॥ 13॥
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः । / yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ॥ १४॥ / atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 14॥
यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्थयः । / yadā sarve prabhidyante hṛdayasyeha granthayaḥ ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्येतावद्ध्यनुशासनम् ॥ १५॥ / atha martyo'mṛto bhavatyetāvaddhyanuśāsanam ॥ 15॥
शतं चैका च हृदयस्य नाड्य स्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका । / śataṃ caikā ca hṛdayasya nāḍya stāsāṃ mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā ।
तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्क्रमणे भवन्ति ॥ १६॥ / tayordhvamāyannamṛtatvameti viṣvaṅṅanyā utkramaṇe bhavanti ॥ 16॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये संनिविष्टः । / aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā sadā janānāṃ hṛdaye saṃniviṣṭaḥ ।
तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहेन्मुञ्जादिवेषीकां धैर्येण । / taṃ svāccharīrātpravṛhenmuñjādiveṣīkāṃ dhairyeṇa ।
तं विद्याच्छुक्रममृतं तं विद्याच्छुक्रममृतमिति ॥ १७॥ / taṃ vidyācchukramamṛtaṃ taṃ vidyācchukramamṛtamiti ॥ 17॥
मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम् । / mṛtyuproktāṃ naciketo'tha labdhvā vidyāmetāṃ yogavidhiṃ ca kṛtsnam ।
ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु रन्योऽप्येवं यो विदध्यात्ममेव ॥ १८॥ / brahmaprāpto virajo'bhūdvimṛtyu ranyo'pyevaṃ yo vidadhyātmameva ॥ 18॥
सह नाववतु । / saha nāvavatu ।
सह नौ भुनक्तु । / saha nau bhunaktu ।
सह वीर्यं करवावहै । / saha vīryaṃ karavāvahai ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ १९॥ / tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ 19॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ / oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये तृतीया वल्ली ॥ / iti kāṭhakopaniṣadi dvitīyādhyāye tṛtīyā vallī ॥
ॐ तत् सत् ॥ / oṃ tat sat ॥
Нет комментариев