Кена Упанишада

॥ अथ केनोपनिषत् ॥
॥ atha kenopaniṣat ॥


ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि ।
सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ।
oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ śrotramatho balamindriyāṇi ca sarvāṇi ।
sarvaṃ brahmaupaniṣadaṃ mā'haṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇamastvanirākaraṇaṃ me'stu ।
tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi santu ।


ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥


प्रथमः खण्डः

ॐ केनेषितं पतति प्रेषितं मनः केन प्राणः प्रथमः प्रैति युक्तः ।
केनेषितां वाचमिमां वदन्ति चक्षुः श्रोत्रं क उ देवो युनक्ति ॥ १ ॥
oṃ keneṣitaṃ patati preṣitaṃ manaḥ kena prāṇaḥ prathamaḥ praiti yuktaḥ ।
keneṣitāṃ vācamimāṃ vadanti cakṣuḥ śrotraṃ ka u devo yunakti ॥ 1 ॥

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राणः चक्षुषश्चक्षुः |
अतिमुच्य धीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ २ ॥
śrotrasya śrotraṃ manaso mano yadvāco ha vācaṃ sa u prāṇasya prāṇaḥ cakṣuṣaścakṣuḥ |
atimucya dhīrāḥ pretyāsmāllokādamṛtā bhavanti ॥ 2 ॥

न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनः ।
न विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात् ॥ ३ ॥
na tatra cakṣurgacchati na vāggacchati no manaḥ ।
na vidmo na vijānīmo yathaitadanuśiṣyāt ॥ 3 ॥

अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि ।
इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥ ४ ॥
anyadeva tadviditādatho aviditādadhi ।
iti śuśruma pūrveṣāṃ ye nastadvyācacakṣire ॥ 4 ॥

यद्वाचाऽनभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ५ ॥
yadvācā'nabhyuditaṃ yena vāgabhyudyate ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 5 ॥

यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम् ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ६ ॥
yanmanasā na manute yenāhurmano matam ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 6 ॥

यच्चक्षुषा न पश्यति येन चक्षूँषि पश्यति ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ७ ॥
yaccakṣuṣā na paśyati yena cakṣūm̐ṣi paśyati ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 7 ॥

यच्छ्रोत्रेण न शृणोति येन श्रोत्रमिदं श्रुतम् ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ८ ॥
yacchrotreṇa na śṛṇoti yena śrotramidaṃ śrutam ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 8 ॥

यत्प्राणेन न प्राणिति येन प्राणः प्रणीयते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ९ ॥
yatprāṇena na prāṇiti yena prāṇaḥ praṇīyate ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 9 ॥

॥ इति केनोपनिषदि प्रथमः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥


द्वितीयः खण्डः
dvitīyaḥ khaṇḍaḥ


यदि मन्यसे सुवेदेति दहरमेवापि नूनं त्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपम् ।
यदस्य त्वं यदस्य देवेष्वथ नु मीमाँस्येमेव ते मन्ये विदितम् ॥ १ ॥
yadi manyase suvedeti daharamevāpi nūnaṃ tvaṃ vettha brahmaṇo rūpam ।
yadasya tvaṃ yadasya deveṣvatha nu mīmām̐syemeva te manye viditam ॥ 1 ॥


नाहं मन्ये सुवेदेति नो न वेदेति वेद च ।
यो नस्तद्वेद तद्वेद नो न वेदेति वेद च ॥ २ ॥
nāhaṃ manye suvedeti no na vedeti veda ca ।
yo nastadveda tadveda no na vedeti veda ca ॥ 2 ॥


यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः ।
अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम् ॥ ३ ॥
yasyāmataṃ tasya mataṃ mataṃ yasya na veda saḥ ।
avijñātaṃ vijānatāṃ vijñātamavijānatām ॥ 3 ॥


प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि विन्दते ।
आत्मना विन्दते वीर्यं विद्यया विन्दतेऽमृतम् ॥ ४ ॥
pratibodhaviditaṃ matamamṛtatvaṃ hi vindate ।
ātmanā vindate vīryaṃ vidyayā vindate'mṛtam ॥ 4 ॥


इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः ।
भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ ५ ॥
iha cedavedīdatha satyamasti na cedihāvedīnmahatī vinaṣṭiḥ ।
bhūteṣu bhūteṣu vicitya dhīrāḥ pretyāsmāllokādamṛtā bhavanti ॥ 5 ॥


॥ इति केनोपनिषदि द्वितीयः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥


तृतीयः खण्डः
tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ


ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त ॥ १ ॥
brahma ha devebhyo vijigye tasya ha brahmaṇo vijaye devā amahīyanta ॥ 1 ॥


त ऐक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति ।
तद्धैषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति ॥ २ ॥
ta aikṣantāsmākamevāyaṃ vijayo'smākamevāyaṃ mahimeti ।
taddhaiṣāṃ vijajñau tebhyo ha prādurbabhūva tanna vyajānata kimidaṃ yakṣamiti ॥ 2 ॥


तेऽग्निमब्रुवन् जातवेद एतद्विजानीहि किमिदं यक्षमिति तथेति ॥ ३ ॥
te'gnimabruvan jātaveda etadvijānīhi kimidaṃ yakṣamiti tatheti ॥ 3 ॥


तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीत्यग्निर्वा अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा वा अहमस्मीति ॥ ४ ॥
tadabhyadravattamabhyavadatko'sītyagnirvā ahamasmītyabravījjātavedā vā ahamasmīti ॥ 4 ॥


तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँ सर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ५ ॥
tasmim̐stvayi kiṃ vīryamityapīdam̐ sarvaṃ daheyaṃ yadidaṃ pṛthivyāmiti ॥ 5 ॥


तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति ।
तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ ६ ॥
tasmai tṛṇaṃ nidadhāvetaddaheti ।
tadupapreyāya sarvajavena tanna śaśāka dagdhuṃ sa tata eva nivavṛte naitadaśakaṃ vijñātuṃ yadetadyakṣamiti ॥ 6 ॥


अथ वायुमब्रुवन्वायवेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति ॥ ७ ॥
atha vāyumabruvanvāyavetadvijānīhi kimetadyakṣamiti tatheti ॥ 7 ॥


तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा अहमस्मीत्यब्रवीन्मातरिश्वा वा अहमस्मीति ॥ ८ ॥
tadabhyadravattamabhyavadatko'sīti vāyurvā ahamasmītyabravīnmātariśvā vā ahamasmīti ॥ 8 ॥


तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँ सर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ९ ॥
tasmim̐stvayi kiṃ vīryamityapīdam̐ sarvamādadīya yadidaṃ pṛthivyāmiti ॥ 9 ॥


तस्मै तृणं निदधावेतदादत्स्वेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादतुम् |
स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ १० ॥
tasmai tṛṇaṃ nidadhāvetadādatsveti tadupapreyāya sarvajavena tanna śaśākādatum |
sa tata eva nivavṛte naitadaśakaṃ vijñātuṃ yadetadyakṣamiti ॥ 10 ॥


अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे ॥ ११ ॥
athendramabruvanmaghavannetadvijānīhi kimetadyakṣamiti tatheti tadabhyadravattasmāttirodadhe ॥ 11 ॥


स तस्मिन्नेवाकाशे स्त्रियमाजगाम बहुशोभमानामुमाँ
हैमवतीं ताँहोवाच किमेतद्यक्षमिति ॥ १२ ॥
sa tasminnevākāśe striyamājagāma bahuśobhamānāmumām̐
haimavatīṃ tām̐hovāca kimetadyakṣamiti ॥ 12 ॥


॥ इति केनोपनिषदि तृतीयः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ॥


चतुर्थः खण्डः
caturthaḥ khaṇḍaḥ


सा ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ १ ॥
sā brahmeti hovāca brahmaṇo vā etadvijaye mahīyadhvamiti tato haiva vidāñcakāra brahmeti ॥ 1 ॥


तस्माद्वा एते देवा अतितरामिवान्यान्देवान्यदग्निर्वायुरिन्द्रस्ते ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्शुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ २ ॥
tasmādvā ete devā atitarāmivānyāndevānyadagnirvāyurindraste hyenannediṣṭhaṃ pasparśuste hyenatprathamo vidāñcakāra brahmeti ॥ 2 ॥


तस्माद्वा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान् सह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्श स ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ ३ ॥
tasmādvā indro'titarāmivānyāndevān sahyenannediṣṭhaṃ pasparśa sa hyenatprathamo vidāñcakāra brahmeti ॥ 3 ॥


तस्यैष आदेशो यदेतद्विद्युतो व्यद्युतदा३[१]इतीन् न्यमीमिषदा३ इत्यधिदैवतम् ॥ ४ ॥
tasyaiṣa ādeśo yadetadvidyuto vyadyutadā3[1]itīn nyamīmiṣadā3 ityadhidaivatam ॥ 4 ॥


अथाध्यात्मं यद्देतद्गच्छतीव च मनोऽनेन चैतदुपस्मरत्यभीक्ष्णँ सङ्कल्पः ॥ ५ ॥
athādhyātmaṃ yaddetadgacchatīva ca mano'nena caitadupasmaratyabhīkṣṇam̐ saṅkalpaḥ ॥ 5 ॥


तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाभि हैनँ सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥ ६ ॥
taddha tadvanaṃ nāma tadvanamityupāsitavyaṃ sa ya etadevaṃ vedābhi hainam̐ sarvāṇi bhūtāni saṃvāñchanti ॥ 6 ॥


उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता त उपनिषद्ब्राह्मीं वाव त उपनिषदमब्रूमेति ॥ ७ ॥
upaniṣadaṃ bho brūhītyuktā ta upaniṣadbrāhmīṃ vāva ta upaniṣadamabrūmeti ॥ 7 ॥


तसै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम् ॥ ८ ॥
tasai tapo damaḥ karmeti pratiṣṭhā vedāḥ sarvāṅgāni satyamāyatanam ॥ 8 ॥


यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ९ ॥
yo vā etāmevaṃ vedāpahatya pāpmānamanante svarge loke jyeye pratitiṣṭhati pratitiṣṭhati ॥ 9 ॥


॥ इति केनोपनिषदि चतुर्थः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi caturthaḥ khaṇḍaḥ ॥


ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि ।
सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकारोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ।
oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ śrotramatho balamindriyāṇi ca sarvāṇi ।
sarvaṃ brahmaupaniṣadaṃ mā'haṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākārodanirākaraṇamastvanirākaraṇaṃ me'stu ।
tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi santu ।


ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥


॥ इति केनोपनिषद् ॥
॥ iti kenopaniṣad ॥