Санкхья Карика (saṃkhya karika)
ईश्वरकृष्णस्य सांख्यकारिका
साङ्ख्य कारिका — ईश्वरकृष्ण sāṅkhya kārikā īśvarakṛṣṇa
दुःखत्रयाभिघाताज् जिज्ञासा तदप१घातके हेतौ । duḥkhatrayābhighātāj jijñāsā tadap1ghātake hetau ।
दृष्टे सापार्था चेन् नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ॥ १॥ dṛṣṭe sāpārthā cen naikāntātyantato.bhāvāt ॥ 1 ॥
दृष्टवदानुश्रविकः स ह्यविशुद्धि१ क्षयातिशययुक्तः । dṛṣṭavadānuśravikaḥ sa hyaviśuddhi1 kṣayātiśayayuktaḥ ।
तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात् ॥ २॥ tadviparītaḥ śreyān vyaktāvyaktajñavijñānāt ॥ 2 ॥
मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः१ प्रकृतिविकृतयः सप्त । mūlaprakṛtiravikṛtirmahadādyāḥ1 prakṛtivikṛtayaḥ sapta ।
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥ ३॥ ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ ॥ 3 ॥
दृष्टमनुमानमाप्तवचनं च१ सर्वप्रमाणसिद्धत्वात् । dṛṣṭamanumānamāptavacanaṁ c1 sarvapramāṇasiddhatvāt ।
त्रिविधं प्रमाणमिष्टं प्रमेयसिद्धिः प्रमाणाद्धि ॥ ४॥ trividhaṁ pramāṇamiṣṭaṁ prameyasiddhiḥ pramāṇāddhi ॥ 4 ॥
प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टं त्रि१विधमनुमानमाख्यातम्। prativiṣayādhyavasāyo dṛṣṭaṁ tri1vidhamanumānamākhyātam
तल्लिङ्गलिङ्गि२पूर्वकमाप्तश्रुतिराप्तवचनं तु३ ॥ ५॥ talliṅgaliṅgi2pūrvakamāptaśrutirāptavacanaṁ tu3 ॥ 5 ॥
सामान्यतस्तु दृष्टादतीन्द्रियाणां प्रतीतिर१नुमानात् । sāmānyatastu dṛṣṭādatīndriyāṇāṁ pratītir1numānāt ।
तस्मादपिचासिद्धं परोऽक्षमाप्तागमात् सिद्धं२ ॥ ६॥ tasmādapicāsiddhaṁ paro.kṣamāptāgamāt siddhaṁ2 ॥ 6 ॥
अतिदूरात् सामीप्यादिन्द्रियघातान् मनोऽनवस्थानात् । atidūrāt sāmīpyādindriyaghātān mano.navasthānāt ।
सौक्ष्म्याद् व्यवधानादभिभवात् समानाभिहारच्च ॥ ७॥ saukṣmyād vyavadhānādabhibhavāt samānābhihāracca ॥ 7 ॥
सौक्ष्म्यात् तदनुपलब्धिर्नाभावात् कार्यतस्तदुपलब्धिः १ । saukṣmyāt tadanupalabdhirnābhāvāt kāryatastadupalabdhiḥ 1 ।
महदादि तच्च२ कार्यं प्रकृतिविरूपं सरूपं३ च ॥ ८॥ mahadādi tacc2 kāryaṁ prakṛtivirūpaṁ sarūpaṁ3 ca ॥ 8 ॥
असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात् । asadakaraṇādupādānagrahaṇāt sarvasambhavābhāvāt ।
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् ॥ ९॥ śaktasya śakyakaraṇāt kāraṇabhāvācca satkāryam ॥ 9 ॥
हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṁ liṅgam ।
सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ १०॥ sāvayavaṁ paratantraṁ vyaktaṁ viparītamavyaktam ॥ 10 ॥
त्रिगुणमविवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि । triguṇamaviveki viṣayaḥ sāmānyamacetanaṁ prasavadharmi ।
व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान् ॥ ११॥ vyaktaṁ tathā pradhānaṁ tadviparītastathā ca pumān ॥ 11 ॥
प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकाः प्रकाशप्रवृत्ति१नियमार्थाः । prītyaprītiviṣādātmakāḥ prakāśapravṛtti1niyamārthāḥ ।
अन्योऽन्याभिभवाश्रय जननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः ॥ १२॥ anyo.nyābhibhavāśraya jananamithunavṛttayaśca guṇāḥ ॥ 12 ॥
सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं १,२ चलं च रजः । sattvaṁ laghu prakāśakamiṣṭamupaṣṭambhakaṁ 1 2 calaṁ ca rajaḥ ।
गुरु वरणकमेव तमः प्रदीपवच्चार्थतो वृत्तिः ॥ १३॥ guru varaṇakameva tamaḥ pradīpavaccārthato vṛttiḥ ॥ 13 ॥
अविवेक्यादि हि सिद्धं१ त्रैगुण्यात् तद्विपर्यया२भावात् । avivekyādi hi siddhaṁ1 traiguṇyāt tadviparyayā2bhāvāt ।
कारणगुणात्मकत्वात् कार्यस्याव्यक्तमपि सिद्धम् ॥ १४॥ kāraṇaguṇātmakatvāt kāryasyāvyaktamapi siddham ॥ 14 ॥
भेदानां परिमाणात् समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च । bhedānāṁ parimāṇāt samanvayācchaktitaḥ pravṛtteśca ।
कारणकार्यविभागादविभागाद् वैश्वरूपस्य१ १५॥ kāraṇakāryavibhāgādavibhāgād vaiśvarūpasy1 15 ॥
कारणमस्त्यव्यक्तं प्रवर्तते त्रिगुणतः समुदयाच्च१ । kāraṇamastyavyaktaṁ pravartate triguṇataḥ samudayācc1 ।
परिणामतः२ सलिलवत् प्रतिप्रति३गुणाश्रय४विशेषात् ॥ १६॥ pariṇāmataḥ2 salilavat pratiprati3guṇāśray4viśeṣāt ॥ 16 ॥
सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् । saṅghātaparārthatvāt triguṇādiviparyayādadhiṣṭhānāt ।
पुरुषोऽस्ति भोक्तृभावात् कैवल्यार्थं१ प्रवृत्तेश्च ॥ १७॥ puruṣo.sti bhoktṛbhāvāt kaivalyārthaṁ1 pravṛtteśca ॥ 17 ॥
जनन१मरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत् प्रवृत्तेश्च । janan1maraṇakaraṇānāṁ pratiniyamādayugapat pravṛtteśca ।
पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्य२विपर्ययाच्चैव ॥ १८॥ puruṣabahutvaṁ siddhaṁ traiguṇy2viparyayāccaiva ॥ 18 ॥
तस्माच्च विपर्यासात्१ सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य । tasmācca viparyāsāt1 siddhaṁ sākṣitvamasya puruṣasya ।
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च २,३ ॥ १९॥ kaivalyaṁ mādhyasthyaṁ draṣṭṛtvamakartṛbhāvaśca 2 3 ॥ 19 ॥
तस्मात् तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम् । tasmāt tatsaṁyogādacetanaṁ cetanāvadiva liṅgam ।
गुण१कर्तृत्वे च२ तथा कर्तेव भवत्यु३दासीनः४ ॥ २०॥ guṇ1kartṛtve c2 tathā karteva bhavatyu3dāsīnaḥ4 ॥ 20 ॥
पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं१ तथा प्रधानस्य । puruṣasya darśanārthaṁ kaivalyārthaṁ1 tathā pradhānasya ।
पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः ॥ २१॥ paṅgvandhavadubhayorapi saṁyogastatkṛtaḥ sargaḥ ॥ 21 ॥
प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च१ षोडशकः । prakṛtermahāṁstato.haṅkārastasmād gaṇaśc1 ṣoḍaśakaḥ ।
तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि ॥ २२॥ tasmādapi ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni ॥ 22 ॥
अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विरागाइश्वर्यम् । adhyavasāyo buddhirdharmo jñānaṁ virāgāiśvaryam ।
सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद् विपर्यस्तम् ॥ २३॥ sāttvikametadrūpaṁ tāmasamasmād viparyastam ॥ 23 ॥
अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः । abhimāno.haṅkārastasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ ।
एकादशकश्च गणस्त१न्मात्रः२ पञ्चकश्चैव३ ॥ २४॥ ekādaśakaśca gaṇast1nmātraḥ2 pañcakaścaiv3 ॥ 24 ॥
सात्त्विकैकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात् । sāttvikaikādaśakaḥ pravartate vaikṛtādahaṅkārāt ।
भूतादेस्तन्१मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ॥ २५॥ bhūtādestan1mātraḥ sa tāmasastaijasādubhayam ॥ 25 ॥
बुद्धीन्द्रियाणि चक्षुः१ श्रोत्रघ्राणरसन२त्वगाख्यानि३ । buddhīndriyāṇi cakṣuḥ1 śrotraghrāṇarasan2tvagākhyāni3 ।
वाक्पाणिपादपायूपस्थान्४ कर्मेन्द्रियान्याहुः ॥ २६॥ vākpāṇipādapāyūpasthān4 karmendriyānyāhuḥ ॥ 26 ॥
उभयात्मकमत्र मनः सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात् । ubhayātmakamatra manaḥ saṅkalpakamindriyaṁ ca sādharmyāt ।
गुणपरिणामविशेषान् नानात्वं बाह्य२भेदाच्च३,१ ॥ २७॥ guṇapariṇāmaviśeṣān nānātvaṁ bāhy2bhedācc3 1 ॥ 27 ॥
शब्दादिषु१ पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्तिः । śabdādiṣu1 pañcānāmālocanamātramiṣyate vṛttiḥ ।
वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्च२ पञ्चानाम् ॥ २८॥ vacanādānaviharaṇotsargānandāśc2 pañcānām ॥ 28 ॥
स्वालक्षण्यं१ वृत्तिस्त्रयस्य सैषा भवत्यसामान्या । svālakṣaṇyaṁ1 vṛttistrayasya saiṣā bhavatyasāmānyā ।
सामान्यकरणवृत्तिः प्राणाद्या वायवः पञ्च ॥ २९॥ sāmānyakaraṇavṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca ॥ 29 ॥
युगपच्चतुष्टयस्य तु१ वृत्तिः क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा । yugapaccatuṣṭayasya tu1 vṛttiḥ kramaśaśca tasya nirdiṣṭā ।
दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पूर्विका वृत्तिः ॥ ३०॥ dṛṣṭe tathāpyadṛṣṭe trayasya tatpūrvikā vṛttiḥ ॥ 30 ॥
स्वां स्वां प्रतिपद्यन्ते परस्पराकूतहेतुकां१ वृत्तिम् । svāṁ svāṁ pratipadyante parasparākūtahetukāṁ1 vṛttim ।
पुरुषार्थैव हेतुर्न केनचित् कार्यते करणम् ॥ ३१॥ puruṣārthaiva heturna kenacit kāryate karaṇam ॥ 31 ॥
करणं त्रयोदशविधं तदाहरण१धारणप्रकाशकरम् । karaṇaṁ trayodaśavidhaṁ tadāharaṇ1dhāraṇaprakāśakaram ।
कार्यं च तस्य दशधाहार्यं धार्यं प्रकाश्यं च ॥ ३२॥ kāryaṁ ca tasya daśadhāhāryaṁ dhāryaṁ prakāśyaṁ ca ॥ 32 ॥
अन्तःकरणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम् । antaḥkaraṇaṁ trividhaṁ daśadhā bāhyaṁ trayasya viṣayākhyam ।
साम्प्रतकालं बाह्यं त्रिकालमाभ्य१न्तरं करणम् ॥ ३३॥ sāmpratakālaṁ bāhyaṁ trikālamābhy1ntaraṁ karaṇam ॥ 33 ॥
बुद्धीन्द्रियाणि तेषां पञ्च विशेषाविशेषविषयाणि१ । buddhīndriyāṇi teṣāṁ pañca viśeṣāviśeṣaviṣayāṇi1 ।
वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु२ पञ्चविषयाणि१ ॥ ३४॥ vāgbhavati śabdaviṣayā śeṣāṇi tu2 pañcaviṣayāṇi1 ॥ 34 ॥
सान्तःकरणा बुद्धिः सर्वं विषयमवगाहते यस्मात् । sāntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṁ viṣayamavagāhate yasmāt ।
तस्मात् त्रिविधं करणं द्वारि द्वाराणि शेषाणि ॥ ३५॥ tasmāt trividhaṁ karaṇaṁ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi ॥ 35 ॥
एते प्रदीपकल्पाः परस्परविलक्षणा गुणविशेषाः । ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ ।
कृत्स्नं पुरुषस्यार्थं प्रकाश्य बुद्धौ प्रयच्छन्ति ॥ ३६॥ kṛtsnaṁ puruṣasyārthaṁ prakāśya buddhau prayacchanti ॥ 36 ॥
सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात् पुरुषस्य साधयति बुद्धिः । sarvaṁ pratyupabhogaṁ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ ।
सैव च विशिनष्टि पुनः१ प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् ॥ ३७॥ saiva ca viśinaṣṭi punaḥ1 pradhānapuruṣāntaraṁ sūkṣmam ॥ 37 ॥
तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो भूतानि पञ्च पञ्चभ्यः । tanmātrāṇyaviśeṣāstebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ ।
एते स्मृता विशेषाः शान्ता घोराश्च मूढाश्च१ ॥ ३८॥ ete smṛtā viśeṣāḥ śāntā ghorāśca mūḍhāśc1 ॥ 38 ॥
सूक्ष्मा मातापितृजाः सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषाः स्युः । sūkṣmā mātāpitṛjāḥ saha prabhūtaistridhā viśeṣāḥ syuḥ ।
सूक्ष्मास्तेषां नियता मातापितृजा निवर्तन्ते ॥ ३९॥ sūkṣmāsteṣāṁ niyatā mātāpitṛjā nivartante ॥ 39 ॥
पूर्वोत्पन्नमसक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम् । pūrvotpannamasaktaṁ niyataṁ mahadādisūkṣmaparyantam ।
संसरति निरुपभोगं१ भावैरधि२वासितं लिङ्गम् ॥ ४०॥ saṁsarati nirupabhogaṁ1 bhāvairadhi2vāsitaṁ liṅgam ॥ 40 ॥
चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वा१दिभ्यो विना यथा२ छाया । citraṁ yathāśrayamṛte sthāṇvā1dibhyo vinā yathā2 chāyā ।
तद्वद् विना विशेषैर्न तिष्ठति३ निराश्रयं लिङ्गम् ॥ ४१॥ tadvad vinā viśeṣairna tiṣṭhati3 nirāśrayaṁ liṅgam ॥ 41 ॥
पुरुषार्थहेतुकमिदं निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन । puruṣārthahetukamidaṁ nimittanaimittikaprasaṅgena ।
प्रकृतेर्विभुत्वयोगान् नटवद् व्यवतिष्ठते१ लिङ्गम् ॥ ४२॥ prakṛtervibhutvayogān naṭavad vyavatiṣṭhate1 liṅgam ॥ 42 ॥
सांसिद्धिकाश्च भावाः प्राकृतिका वैकृताश्च धर्माद्याः । sāṁsiddhikāśca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāśca dharmādyāḥ ।
दृष्टाः करणाश्रयिणः कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः ॥ ४३॥ dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ kāryāśrayiṇaśca kalalādyāḥ ॥ 43 ॥
धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद् भवत्यधर्मेण । dharmeṇa gamanamūrdhvaṁ gamanamadhastād bhavatyadharmeṇa ।
ज्ञानेन चापवर्गो विपर्ययादिष्यते बन्धः ॥ ४४॥ jñānena cāpavargo viparyayādiṣyate bandhaḥ ॥ 44 ॥
वैराग्यात् प्रकृतिलयः संसारो भवति राजसाद्१ रागात् । vairāgyāt prakṛtilayaḥ saṁsāro bhavati rājasād1 rāgāt ।
ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात् तद्विपर्यासः ॥ ४५॥ aiśvaryādavighāto viparyayāt tadviparyāsaḥ ॥ 45 ॥
एष प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्यः । eṣa pratyayasargo viparyayāśaktituṣṭisiddhyākhyaḥ ।
गुणवैषम्य१विमर्दात्२ तस्य च३ भेदास्तु पञ्चाशत् ॥ ४६॥ guṇavaiṣamy1vimardāt2 tasya c3 bhedāstu pañcāśat ॥ 46 ॥
पञ्च विपर्ययभेदा भवन्त्यशक्तेश्च१ करणवैकल्यात् । pañca viparyayabhedā bhavantyaśakteśc1 karaṇavaikalyāt ।
अष्टाविंशतिभेदास्तु२ष्टिर्नवधाष्टधा सिद्धिः ॥ ४७॥ aṣṭāviṁśatibhedāstu2ṣṭirnavadhāṣṭadhā siddhiḥ ॥ 47 ॥
भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च दशविधो महामोहः । bhedastamaso.ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahāmohaḥ ।
१तामिस्रोऽष्टा२दशधा तथा भवत्यन्धतामिस्रः१ ॥ ४८॥ 1tāmisro.ṣṭā2daśadhā tathā bhavatyandhatāmisraḥ1 ॥ 48 ॥
एकादशेन्द्रियवधाः१ सह बुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा२ । ekādaśendriyavadhāḥ1 saha buddhivadhairaśaktiruddiṣṭā2 ।
सप्तदश वधा३ बुद्धेर्वि४पर्ययात्५ तुष्टिसिद्धीनाम् ॥ ४९॥ saptadaśa vadhā3 buddhervi4paryayāt5 tuṣṭisiddhīnām ॥ 49 ॥
आध्यात्मिकाश्चतस्रः१ प्रकृत्युपादानकालभाग्या२ख्याः । ādhyātmikāścatasraḥ1 prakṛtyupādānakālabhāgyā2khyāḥ ।
बाह्या विषयोपरमाच्च पञ्च३ नव४ तुष्टयोऽभिमताः ५ ॥ ५०॥ bāhyā viṣayoparamācca pañc3 nav4 tuṣṭayo.bhimatāḥ 5 ॥ 50 ॥
ऊहः शब्दोऽध्ययनं दुःखविघातास्त्रयः१ सुहृत्प्राप्तिः । ūhaḥ śabdo.dhyayanaṁ duḥkhavighātāstrayaḥ1 suhṛtprāptiḥ ।
दानं च सिद्धयोऽष्टौ२ सिद्धेः३ पूर्वोऽङ्कुशस्त्रिविधः ॥ ५१॥ dānaṁ ca siddhayo.ṣṭau2 siddheḥ3 pūrvo.ṅkuśastrividhaḥ ॥ 51 ॥
न विना भावैर्लिङ्गं न विना लिङ्गेन भाव१निर्वृत्तिः२ । na vinā bhāvairliṅgaṁ na vinā liṅgena bhāv1nirvṛttiḥ2 ।
लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधाः प्रवर्तते३ सर्गः ॥ ५२॥ liṅgākhyo bhāvākhyastasmād dvividhāḥ pravartate3 sargaḥ ॥ 52 ॥
अष्टविकल्पो दैवस्त१इर्यग्योनश्च२-३ पञ्चधा भवति । aṣṭavikalpo daivast1iryagyonaśc2 3 pañcadhā bhavati ।
मानुष्य४श्चैक५विधः समासतो भौतिकः६ सर्गः ॥ ५३॥ mānuṣy4ścaik5vidhaḥ samāsato bhautikaḥ6 sargaḥ ॥ 53 ॥
ऊर्ध्वं सत्त्वविशालस्तमोविशालश्च१ मूलतः सर्गः । ūrdhvaṁ sattvaviśālastamoviśālaśc1 mūlataḥ sargaḥ ।
मध्ये रजोविशालो ब्रह्मादि२ स्तम्बपर्यन्तः३ ॥ ५४॥ madhye rajoviśālo brahmādi2 stambaparyantaḥ3 ॥ 54 ॥
तत्र१ जरामरणकृतं२ दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः । tatr1 jarāmaraṇakṛtaṁ2 duḥkhaṁ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ ।
लिङ्गस्यावि३निवृत्तेस्तस्माद् दुःखं स्वभावेन४ ॥ ५५॥ liṅgasyāvi3nivṛttestasmād duḥkhaṁ svabhāven4 ॥ 55 ॥
इत्येष प्रकृतिकृतो१ महदादिविशेष२भूतपर्यन्तः३ । ityeṣa prakṛtikṛto1 mahadādiviśeṣ2bhūtaparyantaḥ3 ।
प्रतिपुरुषविमोक्षार्थं स्वार्थैव परार्था४रम्भः ॥ ५६॥ pratipuruṣavimokṣārthaṁ svārthaiva parārthā4rambhaḥ ॥ 56 ॥
वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य । vatsavivṛddhinimittaṁ kṣīrasya yathā pravṛttirajñasya ।
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥ ५७॥ puruṣavimokṣanimittaṁ tathā pravṛttiḥ pradhānasya ॥ 57 ॥
औत्सुक्यनिवृत्त्यर्थं यथा क्रियासु प्रवर्तते लोकः । autsukyanivṛttyarthaṁ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ ।
पुरुषस्य विमोक्षार्थं१ प्रवर्तते तद्वदव्यक्तम् ॥ ५८॥ puruṣasya vimokṣārthaṁ1 pravartate tadvadavyaktam ॥ 58 ॥
रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् । raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt ।
पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते१ प्रकृतिः ॥ ५९॥ puruṣasya tathātmānaṁ prakāśya vinivartate1 prakṛtiḥ ॥ 59 ॥
नानाविधैरुपायैरु१पकारिण्यनुपकारिणः पुंसः । nānāvidhairupāyairu1pakāriṇyanupakāriṇaḥ puṁsaḥ ।
गुणवत्यगुणस्य सतस्तस्यार्थमपार्थकं चरति२ ॥ ६०॥ guṇavatyaguṇasya satastasyārthamapārthakaṁ carati2 ॥ 60 ॥
प्रकृतेः सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति । prakṛteḥ sukumārataraṁ na kiñcidastīti me matirbhavati ।
या दृष्टास्मीति पुनर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य ॥ ६१॥ yā dṛṣṭāsmīti punarna darśanamupaiti puruṣasya ॥ 61 ॥
तस्मान् न १बध्यतेऽद्धा न२ मुच्यते३ नापि संसरति कश्चित्४ । tasmān na 1badhyate.ddhā n2 mucyate3 nāpi saṁsarati kaścit4 ।
संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ॥ ६२॥ saṁsarati badhyate mucyate ca nānāśrayā prakṛtiḥ ॥ 62 ॥
रूपैः सप्तभिरेव तु१ बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृतिः । rūpaiḥ saptabhireva tu1 badhnātyātmānamātmanā prakṛtiḥ ।
सैव च पुरुषार्थं प्रति२ विमोचयत्येकरूपेण ॥ ६३॥ saiva ca puruṣārthaṁ prati2 vimocayatyekarūpeṇa ॥ 63 ॥
एवं तत्त्वाभ्यासान् नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम् । evaṁ tattvābhyāsān nāsmi na me nāhamityapariśeṣam ।
अविपर्ययाद् विशुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम् ॥ ६४॥ aviparyayād viśuddhaṁ kevalamutpadyate jñānam ॥ 64 ॥
तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम्१ । tena nivṛttaprasavāmarthavaśāt saptarūpavinivṛttām1 ।
प्रकृतिं पश्यति पुरुषः प्रेक्षकवदवस्थितः सुस्थः२ ॥ ६५॥ prakṛtiṁ paśyati puruṣaḥ prekṣakavadavasthitaḥ susthaḥ2 ॥ 65 ॥
दृष्टा मयेत्यु१पेक्षकैको दृष्टाहमित्युपरतान्या३ । dṛṣṭā mayetyu1pekṣakaiko dṛṣṭāhamityuparatānyā3 ।
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य ॥ ६६॥ sati saṁyoge.pi tayoḥ prayojanaṁ nāsti sargasya ॥ 66 ॥
सम्यग्ज्ञानाधिगमाद् धर्मादीनामकारणप्राप्तौ । samyagjñānādhigamād dharmādīnāmakāraṇaprāptau ।
तिष्ठति संस्कारवशाच्चक्रभ्रमवद्१ धृतशरीरः ॥ ६७॥ tiṣṭhati saṁskāravaśāccakrabhramavad1 dhṛtaśarīraḥ ॥ 67 ॥
प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्तौ । prāpte śarīrabhede caritārthatvāt pradhānavinivṛttau ।
ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति ॥ ६८॥ aikāntikamātyantikamubhayaṁ kaivalyamāpnoti ॥ 68 ॥
१पुरुषार्थ२ज्ञानमि३दं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम् । 1puruṣārth2jñānami3daṁ guhyaṁ paramarṣiṇā samākhyātam ।
स्थित्युत्पत्तिप्रलया४श्चिन्त्यन्ते५ यत्र भूतानाम् ॥ ६९॥ sthityutpattipralayā4ścintyante5 yatra bhūtānām ॥ 69 ॥
एतत् पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ । etat pavitramagryaṁ munirāsuraye.nukampayā pradadau ।
आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन१ बहुधा२कृतं तन्त्रम् ॥ ७०॥ āsurirapi pañcaśikhāya ten1 bahudhā2kṛtaṁ tantram ॥ 70 ॥
शिष्य१परम्परयागतमीश्वरकृष्णेन चैतदार्याभिः । śiṣy1paramparayāgatamīśvarakṛṣṇena caitadāryābhiḥ ।
सङ्क्षिप्तमार्यमतिना सम्यग्विज्ञाय सिद्धान्तम् ॥ ७१॥ saṅkṣiptamāryamatinā samyagvijñāya siddhāntam ॥ 71 ॥
सप्तत्यां किल१ येऽर्थास्तेऽर्थाः कृत्स्नस्य सृष्टितन्त्रस्य । saptatyāṁ kil1 ye.rthāste.rthāḥ kṛtsnasya sṛṣṭitantrasya ।
आख्यायिका२विरहिताः परवादविवर्जिताश्चाऽपि ॥ ७२॥ ākhyāyikā2virahitāḥ paravādavivarjitāścā.pi ॥ 72 ॥
तस्मात् समासदृष्टं शास्त्रमिदं नार्थतश्च परिहीणम् । tasmāt samāsadṛṣṭaṁ śāstramidaṁ nārthataśca parihīṇam ।
तन्त्रस्य१ बृहन्मूर्तेर्दर्पणसङ्क्रान्तमिव बिम्बम् ॥ ७३॥ tantrasy1 bṛhanmūrterdarpaṇasaṅkrāntamiva bimbam ॥ 73 ॥
समाप्तम् samāptam
साङ्ख्यकारिका sāṅkhyakārikā
साङ्ख्य कारिका — ईश्वरकृष्ण sāṅkhya kārikā īśvarakṛṣṇa
दुःखत्रयाभिघाताज् जिज्ञासा तदप१घातके हेतौ । duḥkhatrayābhighātāj jijñāsā tadap1ghātake hetau ।
दृष्टे सापार्था चेन् नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ॥ १॥ dṛṣṭe sāpārthā cen naikāntātyantato.bhāvāt ॥ 1 ॥
दृष्टवदानुश्रविकः स ह्यविशुद्धि१ क्षयातिशययुक्तः । dṛṣṭavadānuśravikaḥ sa hyaviśuddhi1 kṣayātiśayayuktaḥ ।
तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात् ॥ २॥ tadviparītaḥ śreyān vyaktāvyaktajñavijñānāt ॥ 2 ॥
मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः१ प्रकृतिविकृतयः सप्त । mūlaprakṛtiravikṛtirmahadādyāḥ1 prakṛtivikṛtayaḥ sapta ।
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥ ३॥ ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ ॥ 3 ॥
दृष्टमनुमानमाप्तवचनं च१ सर्वप्रमाणसिद्धत्वात् । dṛṣṭamanumānamāptavacanaṁ c1 sarvapramāṇasiddhatvāt ।
त्रिविधं प्रमाणमिष्टं प्रमेयसिद्धिः प्रमाणाद्धि ॥ ४॥ trividhaṁ pramāṇamiṣṭaṁ prameyasiddhiḥ pramāṇāddhi ॥ 4 ॥
प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टं त्रि१विधमनुमानमाख्यातम्। prativiṣayādhyavasāyo dṛṣṭaṁ tri1vidhamanumānamākhyātam
तल्लिङ्गलिङ्गि२पूर्वकमाप्तश्रुतिराप्तवचनं तु३ ॥ ५॥ talliṅgaliṅgi2pūrvakamāptaśrutirāptavacanaṁ tu3 ॥ 5 ॥
सामान्यतस्तु दृष्टादतीन्द्रियाणां प्रतीतिर१नुमानात् । sāmānyatastu dṛṣṭādatīndriyāṇāṁ pratītir1numānāt ।
तस्मादपिचासिद्धं परोऽक्षमाप्तागमात् सिद्धं२ ॥ ६॥ tasmādapicāsiddhaṁ paro.kṣamāptāgamāt siddhaṁ2 ॥ 6 ॥
अतिदूरात् सामीप्यादिन्द्रियघातान् मनोऽनवस्थानात् । atidūrāt sāmīpyādindriyaghātān mano.navasthānāt ।
सौक्ष्म्याद् व्यवधानादभिभवात् समानाभिहारच्च ॥ ७॥ saukṣmyād vyavadhānādabhibhavāt samānābhihāracca ॥ 7 ॥
सौक्ष्म्यात् तदनुपलब्धिर्नाभावात् कार्यतस्तदुपलब्धिः १ । saukṣmyāt tadanupalabdhirnābhāvāt kāryatastadupalabdhiḥ 1 ।
महदादि तच्च२ कार्यं प्रकृतिविरूपं सरूपं३ च ॥ ८॥ mahadādi tacc2 kāryaṁ prakṛtivirūpaṁ sarūpaṁ3 ca ॥ 8 ॥
असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात् । asadakaraṇādupādānagrahaṇāt sarvasambhavābhāvāt ।
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् ॥ ९॥ śaktasya śakyakaraṇāt kāraṇabhāvācca satkāryam ॥ 9 ॥
हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṁ liṅgam ।
सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ १०॥ sāvayavaṁ paratantraṁ vyaktaṁ viparītamavyaktam ॥ 10 ॥
त्रिगुणमविवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि । triguṇamaviveki viṣayaḥ sāmānyamacetanaṁ prasavadharmi ।
व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान् ॥ ११॥ vyaktaṁ tathā pradhānaṁ tadviparītastathā ca pumān ॥ 11 ॥
प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकाः प्रकाशप्रवृत्ति१नियमार्थाः । prītyaprītiviṣādātmakāḥ prakāśapravṛtti1niyamārthāḥ ।
अन्योऽन्याभिभवाश्रय जननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः ॥ १२॥ anyo.nyābhibhavāśraya jananamithunavṛttayaśca guṇāḥ ॥ 12 ॥
सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं १,२ चलं च रजः । sattvaṁ laghu prakāśakamiṣṭamupaṣṭambhakaṁ 1 2 calaṁ ca rajaḥ ।
गुरु वरणकमेव तमः प्रदीपवच्चार्थतो वृत्तिः ॥ १३॥ guru varaṇakameva tamaḥ pradīpavaccārthato vṛttiḥ ॥ 13 ॥
अविवेक्यादि हि सिद्धं१ त्रैगुण्यात् तद्विपर्यया२भावात् । avivekyādi hi siddhaṁ1 traiguṇyāt tadviparyayā2bhāvāt ।
कारणगुणात्मकत्वात् कार्यस्याव्यक्तमपि सिद्धम् ॥ १४॥ kāraṇaguṇātmakatvāt kāryasyāvyaktamapi siddham ॥ 14 ॥
भेदानां परिमाणात् समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च । bhedānāṁ parimāṇāt samanvayācchaktitaḥ pravṛtteśca ।
कारणकार्यविभागादविभागाद् वैश्वरूपस्य१ १५॥ kāraṇakāryavibhāgādavibhāgād vaiśvarūpasy1 15 ॥
कारणमस्त्यव्यक्तं प्रवर्तते त्रिगुणतः समुदयाच्च१ । kāraṇamastyavyaktaṁ pravartate triguṇataḥ samudayācc1 ।
परिणामतः२ सलिलवत् प्रतिप्रति३गुणाश्रय४विशेषात् ॥ १६॥ pariṇāmataḥ2 salilavat pratiprati3guṇāśray4viśeṣāt ॥ 16 ॥
सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् । saṅghātaparārthatvāt triguṇādiviparyayādadhiṣṭhānāt ।
पुरुषोऽस्ति भोक्तृभावात् कैवल्यार्थं१ प्रवृत्तेश्च ॥ १७॥ puruṣo.sti bhoktṛbhāvāt kaivalyārthaṁ1 pravṛtteśca ॥ 17 ॥
जनन१मरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत् प्रवृत्तेश्च । janan1maraṇakaraṇānāṁ pratiniyamādayugapat pravṛtteśca ।
पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्य२विपर्ययाच्चैव ॥ १८॥ puruṣabahutvaṁ siddhaṁ traiguṇy2viparyayāccaiva ॥ 18 ॥
तस्माच्च विपर्यासात्१ सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य । tasmācca viparyāsāt1 siddhaṁ sākṣitvamasya puruṣasya ।
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च २,३ ॥ १९॥ kaivalyaṁ mādhyasthyaṁ draṣṭṛtvamakartṛbhāvaśca 2 3 ॥ 19 ॥
तस्मात् तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम् । tasmāt tatsaṁyogādacetanaṁ cetanāvadiva liṅgam ।
गुण१कर्तृत्वे च२ तथा कर्तेव भवत्यु३दासीनः४ ॥ २०॥ guṇ1kartṛtve c2 tathā karteva bhavatyu3dāsīnaḥ4 ॥ 20 ॥
पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं१ तथा प्रधानस्य । puruṣasya darśanārthaṁ kaivalyārthaṁ1 tathā pradhānasya ।
पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः ॥ २१॥ paṅgvandhavadubhayorapi saṁyogastatkṛtaḥ sargaḥ ॥ 21 ॥
प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च१ षोडशकः । prakṛtermahāṁstato.haṅkārastasmād gaṇaśc1 ṣoḍaśakaḥ ।
तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि ॥ २२॥ tasmādapi ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni ॥ 22 ॥
अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विरागाइश्वर्यम् । adhyavasāyo buddhirdharmo jñānaṁ virāgāiśvaryam ।
सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद् विपर्यस्तम् ॥ २३॥ sāttvikametadrūpaṁ tāmasamasmād viparyastam ॥ 23 ॥
अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः । abhimāno.haṅkārastasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ ।
एकादशकश्च गणस्त१न्मात्रः२ पञ्चकश्चैव३ ॥ २४॥ ekādaśakaśca gaṇast1nmātraḥ2 pañcakaścaiv3 ॥ 24 ॥
सात्त्विकैकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात् । sāttvikaikādaśakaḥ pravartate vaikṛtādahaṅkārāt ।
भूतादेस्तन्१मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ॥ २५॥ bhūtādestan1mātraḥ sa tāmasastaijasādubhayam ॥ 25 ॥
बुद्धीन्द्रियाणि चक्षुः१ श्रोत्रघ्राणरसन२त्वगाख्यानि३ । buddhīndriyāṇi cakṣuḥ1 śrotraghrāṇarasan2tvagākhyāni3 ।
वाक्पाणिपादपायूपस्थान्४ कर्मेन्द्रियान्याहुः ॥ २६॥ vākpāṇipādapāyūpasthān4 karmendriyānyāhuḥ ॥ 26 ॥
उभयात्मकमत्र मनः सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात् । ubhayātmakamatra manaḥ saṅkalpakamindriyaṁ ca sādharmyāt ।
गुणपरिणामविशेषान् नानात्वं बाह्य२भेदाच्च३,१ ॥ २७॥ guṇapariṇāmaviśeṣān nānātvaṁ bāhy2bhedācc3 1 ॥ 27 ॥
शब्दादिषु१ पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्तिः । śabdādiṣu1 pañcānāmālocanamātramiṣyate vṛttiḥ ।
वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्च२ पञ्चानाम् ॥ २८॥ vacanādānaviharaṇotsargānandāśc2 pañcānām ॥ 28 ॥
स्वालक्षण्यं१ वृत्तिस्त्रयस्य सैषा भवत्यसामान्या । svālakṣaṇyaṁ1 vṛttistrayasya saiṣā bhavatyasāmānyā ।
सामान्यकरणवृत्तिः प्राणाद्या वायवः पञ्च ॥ २९॥ sāmānyakaraṇavṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca ॥ 29 ॥
युगपच्चतुष्टयस्य तु१ वृत्तिः क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा । yugapaccatuṣṭayasya tu1 vṛttiḥ kramaśaśca tasya nirdiṣṭā ।
दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पूर्विका वृत्तिः ॥ ३०॥ dṛṣṭe tathāpyadṛṣṭe trayasya tatpūrvikā vṛttiḥ ॥ 30 ॥
स्वां स्वां प्रतिपद्यन्ते परस्पराकूतहेतुकां१ वृत्तिम् । svāṁ svāṁ pratipadyante parasparākūtahetukāṁ1 vṛttim ।
पुरुषार्थैव हेतुर्न केनचित् कार्यते करणम् ॥ ३१॥ puruṣārthaiva heturna kenacit kāryate karaṇam ॥ 31 ॥
करणं त्रयोदशविधं तदाहरण१धारणप्रकाशकरम् । karaṇaṁ trayodaśavidhaṁ tadāharaṇ1dhāraṇaprakāśakaram ।
कार्यं च तस्य दशधाहार्यं धार्यं प्रकाश्यं च ॥ ३२॥ kāryaṁ ca tasya daśadhāhāryaṁ dhāryaṁ prakāśyaṁ ca ॥ 32 ॥
अन्तःकरणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम् । antaḥkaraṇaṁ trividhaṁ daśadhā bāhyaṁ trayasya viṣayākhyam ।
साम्प्रतकालं बाह्यं त्रिकालमाभ्य१न्तरं करणम् ॥ ३३॥ sāmpratakālaṁ bāhyaṁ trikālamābhy1ntaraṁ karaṇam ॥ 33 ॥
बुद्धीन्द्रियाणि तेषां पञ्च विशेषाविशेषविषयाणि१ । buddhīndriyāṇi teṣāṁ pañca viśeṣāviśeṣaviṣayāṇi1 ।
वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु२ पञ्चविषयाणि१ ॥ ३४॥ vāgbhavati śabdaviṣayā śeṣāṇi tu2 pañcaviṣayāṇi1 ॥ 34 ॥
सान्तःकरणा बुद्धिः सर्वं विषयमवगाहते यस्मात् । sāntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṁ viṣayamavagāhate yasmāt ।
तस्मात् त्रिविधं करणं द्वारि द्वाराणि शेषाणि ॥ ३५॥ tasmāt trividhaṁ karaṇaṁ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi ॥ 35 ॥
एते प्रदीपकल्पाः परस्परविलक्षणा गुणविशेषाः । ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ ।
कृत्स्नं पुरुषस्यार्थं प्रकाश्य बुद्धौ प्रयच्छन्ति ॥ ३६॥ kṛtsnaṁ puruṣasyārthaṁ prakāśya buddhau prayacchanti ॥ 36 ॥
सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात् पुरुषस्य साधयति बुद्धिः । sarvaṁ pratyupabhogaṁ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ ।
सैव च विशिनष्टि पुनः१ प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् ॥ ३७॥ saiva ca viśinaṣṭi punaḥ1 pradhānapuruṣāntaraṁ sūkṣmam ॥ 37 ॥
तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो भूतानि पञ्च पञ्चभ्यः । tanmātrāṇyaviśeṣāstebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ ।
एते स्मृता विशेषाः शान्ता घोराश्च मूढाश्च१ ॥ ३८॥ ete smṛtā viśeṣāḥ śāntā ghorāśca mūḍhāśc1 ॥ 38 ॥
सूक्ष्मा मातापितृजाः सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषाः स्युः । sūkṣmā mātāpitṛjāḥ saha prabhūtaistridhā viśeṣāḥ syuḥ ।
सूक्ष्मास्तेषां नियता मातापितृजा निवर्तन्ते ॥ ३९॥ sūkṣmāsteṣāṁ niyatā mātāpitṛjā nivartante ॥ 39 ॥
पूर्वोत्पन्नमसक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम् । pūrvotpannamasaktaṁ niyataṁ mahadādisūkṣmaparyantam ।
संसरति निरुपभोगं१ भावैरधि२वासितं लिङ्गम् ॥ ४०॥ saṁsarati nirupabhogaṁ1 bhāvairadhi2vāsitaṁ liṅgam ॥ 40 ॥
चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वा१दिभ्यो विना यथा२ छाया । citraṁ yathāśrayamṛte sthāṇvā1dibhyo vinā yathā2 chāyā ।
तद्वद् विना विशेषैर्न तिष्ठति३ निराश्रयं लिङ्गम् ॥ ४१॥ tadvad vinā viśeṣairna tiṣṭhati3 nirāśrayaṁ liṅgam ॥ 41 ॥
पुरुषार्थहेतुकमिदं निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन । puruṣārthahetukamidaṁ nimittanaimittikaprasaṅgena ।
प्रकृतेर्विभुत्वयोगान् नटवद् व्यवतिष्ठते१ लिङ्गम् ॥ ४२॥ prakṛtervibhutvayogān naṭavad vyavatiṣṭhate1 liṅgam ॥ 42 ॥
सांसिद्धिकाश्च भावाः प्राकृतिका वैकृताश्च धर्माद्याः । sāṁsiddhikāśca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāśca dharmādyāḥ ।
दृष्टाः करणाश्रयिणः कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः ॥ ४३॥ dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ kāryāśrayiṇaśca kalalādyāḥ ॥ 43 ॥
धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद् भवत्यधर्मेण । dharmeṇa gamanamūrdhvaṁ gamanamadhastād bhavatyadharmeṇa ।
ज्ञानेन चापवर्गो विपर्ययादिष्यते बन्धः ॥ ४४॥ jñānena cāpavargo viparyayādiṣyate bandhaḥ ॥ 44 ॥
वैराग्यात् प्रकृतिलयः संसारो भवति राजसाद्१ रागात् । vairāgyāt prakṛtilayaḥ saṁsāro bhavati rājasād1 rāgāt ।
ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात् तद्विपर्यासः ॥ ४५॥ aiśvaryādavighāto viparyayāt tadviparyāsaḥ ॥ 45 ॥
एष प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्यः । eṣa pratyayasargo viparyayāśaktituṣṭisiddhyākhyaḥ ।
गुणवैषम्य१विमर्दात्२ तस्य च३ भेदास्तु पञ्चाशत् ॥ ४६॥ guṇavaiṣamy1vimardāt2 tasya c3 bhedāstu pañcāśat ॥ 46 ॥
पञ्च विपर्ययभेदा भवन्त्यशक्तेश्च१ करणवैकल्यात् । pañca viparyayabhedā bhavantyaśakteśc1 karaṇavaikalyāt ।
अष्टाविंशतिभेदास्तु२ष्टिर्नवधाष्टधा सिद्धिः ॥ ४७॥ aṣṭāviṁśatibhedāstu2ṣṭirnavadhāṣṭadhā siddhiḥ ॥ 47 ॥
भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च दशविधो महामोहः । bhedastamaso.ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahāmohaḥ ।
१तामिस्रोऽष्टा२दशधा तथा भवत्यन्धतामिस्रः१ ॥ ४८॥ 1tāmisro.ṣṭā2daśadhā tathā bhavatyandhatāmisraḥ1 ॥ 48 ॥
एकादशेन्द्रियवधाः१ सह बुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा२ । ekādaśendriyavadhāḥ1 saha buddhivadhairaśaktiruddiṣṭā2 ।
सप्तदश वधा३ बुद्धेर्वि४पर्ययात्५ तुष्टिसिद्धीनाम् ॥ ४९॥ saptadaśa vadhā3 buddhervi4paryayāt5 tuṣṭisiddhīnām ॥ 49 ॥
आध्यात्मिकाश्चतस्रः१ प्रकृत्युपादानकालभाग्या२ख्याः । ādhyātmikāścatasraḥ1 prakṛtyupādānakālabhāgyā2khyāḥ ।
बाह्या विषयोपरमाच्च पञ्च३ नव४ तुष्टयोऽभिमताः ५ ॥ ५०॥ bāhyā viṣayoparamācca pañc3 nav4 tuṣṭayo.bhimatāḥ 5 ॥ 50 ॥
ऊहः शब्दोऽध्ययनं दुःखविघातास्त्रयः१ सुहृत्प्राप्तिः । ūhaḥ śabdo.dhyayanaṁ duḥkhavighātāstrayaḥ1 suhṛtprāptiḥ ।
दानं च सिद्धयोऽष्टौ२ सिद्धेः३ पूर्वोऽङ्कुशस्त्रिविधः ॥ ५१॥ dānaṁ ca siddhayo.ṣṭau2 siddheḥ3 pūrvo.ṅkuśastrividhaḥ ॥ 51 ॥
न विना भावैर्लिङ्गं न विना लिङ्गेन भाव१निर्वृत्तिः२ । na vinā bhāvairliṅgaṁ na vinā liṅgena bhāv1nirvṛttiḥ2 ।
लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधाः प्रवर्तते३ सर्गः ॥ ५२॥ liṅgākhyo bhāvākhyastasmād dvividhāḥ pravartate3 sargaḥ ॥ 52 ॥
अष्टविकल्पो दैवस्त१इर्यग्योनश्च२-३ पञ्चधा भवति । aṣṭavikalpo daivast1iryagyonaśc2 3 pañcadhā bhavati ।
मानुष्य४श्चैक५विधः समासतो भौतिकः६ सर्गः ॥ ५३॥ mānuṣy4ścaik5vidhaḥ samāsato bhautikaḥ6 sargaḥ ॥ 53 ॥
ऊर्ध्वं सत्त्वविशालस्तमोविशालश्च१ मूलतः सर्गः । ūrdhvaṁ sattvaviśālastamoviśālaśc1 mūlataḥ sargaḥ ।
मध्ये रजोविशालो ब्रह्मादि२ स्तम्बपर्यन्तः३ ॥ ५४॥ madhye rajoviśālo brahmādi2 stambaparyantaḥ3 ॥ 54 ॥
तत्र१ जरामरणकृतं२ दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः । tatr1 jarāmaraṇakṛtaṁ2 duḥkhaṁ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ ।
लिङ्गस्यावि३निवृत्तेस्तस्माद् दुःखं स्वभावेन४ ॥ ५५॥ liṅgasyāvi3nivṛttestasmād duḥkhaṁ svabhāven4 ॥ 55 ॥
इत्येष प्रकृतिकृतो१ महदादिविशेष२भूतपर्यन्तः३ । ityeṣa prakṛtikṛto1 mahadādiviśeṣ2bhūtaparyantaḥ3 ।
प्रतिपुरुषविमोक्षार्थं स्वार्थैव परार्था४रम्भः ॥ ५६॥ pratipuruṣavimokṣārthaṁ svārthaiva parārthā4rambhaḥ ॥ 56 ॥
वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य । vatsavivṛddhinimittaṁ kṣīrasya yathā pravṛttirajñasya ।
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥ ५७॥ puruṣavimokṣanimittaṁ tathā pravṛttiḥ pradhānasya ॥ 57 ॥
औत्सुक्यनिवृत्त्यर्थं यथा क्रियासु प्रवर्तते लोकः । autsukyanivṛttyarthaṁ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ ।
पुरुषस्य विमोक्षार्थं१ प्रवर्तते तद्वदव्यक्तम् ॥ ५८॥ puruṣasya vimokṣārthaṁ1 pravartate tadvadavyaktam ॥ 58 ॥
रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् । raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt ।
पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते१ प्रकृतिः ॥ ५९॥ puruṣasya tathātmānaṁ prakāśya vinivartate1 prakṛtiḥ ॥ 59 ॥
नानाविधैरुपायैरु१पकारिण्यनुपकारिणः पुंसः । nānāvidhairupāyairu1pakāriṇyanupakāriṇaḥ puṁsaḥ ।
गुणवत्यगुणस्य सतस्तस्यार्थमपार्थकं चरति२ ॥ ६०॥ guṇavatyaguṇasya satastasyārthamapārthakaṁ carati2 ॥ 60 ॥
प्रकृतेः सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति । prakṛteḥ sukumārataraṁ na kiñcidastīti me matirbhavati ।
या दृष्टास्मीति पुनर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य ॥ ६१॥ yā dṛṣṭāsmīti punarna darśanamupaiti puruṣasya ॥ 61 ॥
तस्मान् न १बध्यतेऽद्धा न२ मुच्यते३ नापि संसरति कश्चित्४ । tasmān na 1badhyate.ddhā n2 mucyate3 nāpi saṁsarati kaścit4 ।
संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ॥ ६२॥ saṁsarati badhyate mucyate ca nānāśrayā prakṛtiḥ ॥ 62 ॥
रूपैः सप्तभिरेव तु१ बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृतिः । rūpaiḥ saptabhireva tu1 badhnātyātmānamātmanā prakṛtiḥ ।
सैव च पुरुषार्थं प्रति२ विमोचयत्येकरूपेण ॥ ६३॥ saiva ca puruṣārthaṁ prati2 vimocayatyekarūpeṇa ॥ 63 ॥
एवं तत्त्वाभ्यासान् नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम् । evaṁ tattvābhyāsān nāsmi na me nāhamityapariśeṣam ।
अविपर्ययाद् विशुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम् ॥ ६४॥ aviparyayād viśuddhaṁ kevalamutpadyate jñānam ॥ 64 ॥
तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम्१ । tena nivṛttaprasavāmarthavaśāt saptarūpavinivṛttām1 ।
प्रकृतिं पश्यति पुरुषः प्रेक्षकवदवस्थितः सुस्थः२ ॥ ६५॥ prakṛtiṁ paśyati puruṣaḥ prekṣakavadavasthitaḥ susthaḥ2 ॥ 65 ॥
दृष्टा मयेत्यु१पेक्षकैको दृष्टाहमित्युपरतान्या३ । dṛṣṭā mayetyu1pekṣakaiko dṛṣṭāhamityuparatānyā3 ।
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य ॥ ६६॥ sati saṁyoge.pi tayoḥ prayojanaṁ nāsti sargasya ॥ 66 ॥
सम्यग्ज्ञानाधिगमाद् धर्मादीनामकारणप्राप्तौ । samyagjñānādhigamād dharmādīnāmakāraṇaprāptau ।
तिष्ठति संस्कारवशाच्चक्रभ्रमवद्१ धृतशरीरः ॥ ६७॥ tiṣṭhati saṁskāravaśāccakrabhramavad1 dhṛtaśarīraḥ ॥ 67 ॥
प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्तौ । prāpte śarīrabhede caritārthatvāt pradhānavinivṛttau ।
ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति ॥ ६८॥ aikāntikamātyantikamubhayaṁ kaivalyamāpnoti ॥ 68 ॥
१पुरुषार्थ२ज्ञानमि३दं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम् । 1puruṣārth2jñānami3daṁ guhyaṁ paramarṣiṇā samākhyātam ।
स्थित्युत्पत्तिप्रलया४श्चिन्त्यन्ते५ यत्र भूतानाम् ॥ ६९॥ sthityutpattipralayā4ścintyante5 yatra bhūtānām ॥ 69 ॥
एतत् पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ । etat pavitramagryaṁ munirāsuraye.nukampayā pradadau ।
आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन१ बहुधा२कृतं तन्त्रम् ॥ ७०॥ āsurirapi pañcaśikhāya ten1 bahudhā2kṛtaṁ tantram ॥ 70 ॥
शिष्य१परम्परयागतमीश्वरकृष्णेन चैतदार्याभिः । śiṣy1paramparayāgatamīśvarakṛṣṇena caitadāryābhiḥ ।
सङ्क्षिप्तमार्यमतिना सम्यग्विज्ञाय सिद्धान्तम् ॥ ७१॥ saṅkṣiptamāryamatinā samyagvijñāya siddhāntam ॥ 71 ॥
सप्तत्यां किल१ येऽर्थास्तेऽर्थाः कृत्स्नस्य सृष्टितन्त्रस्य । saptatyāṁ kil1 ye.rthāste.rthāḥ kṛtsnasya sṛṣṭitantrasya ।
आख्यायिका२विरहिताः परवादविवर्जिताश्चाऽपि ॥ ७२॥ ākhyāyikā2virahitāḥ paravādavivarjitāścā.pi ॥ 72 ॥
तस्मात् समासदृष्टं शास्त्रमिदं नार्थतश्च परिहीणम् । tasmāt samāsadṛṣṭaṁ śāstramidaṁ nārthataśca parihīṇam ।
तन्त्रस्य१ बृहन्मूर्तेर्दर्पणसङ्क्रान्तमिव बिम्बम् ॥ ७३॥ tantrasy1 bṛhanmūrterdarpaṇasaṅkrāntamiva bimbam ॥ 73 ॥
समाप्तम् samāptam
साङ्ख्यकारिका sāṅkhyakārikā
Нет комментариев