Значение слова Пуруша в ведийских писаниях
В писаниях на ведийском санскрите слово(лемма) «Пуруша» встречается в 25 трудах(из 244, оцифрованных в корпусе О.Хелльвига).
Произведения отсортированы по датировке возраста произведений от старых к новым.
ṛdhak sā vo maruto didyud astu yad va āgaḥ puruṣatā karāma | ||7|57|4 1||
mā no barhiḥ puruṣatā nide kar yūyam pāta svastibhiḥ sadā naḥ || ||7|75|8 2||
mā hiṁsiṣṭa pitaraḥ kena cin no yad va āgaḥ puruṣatā karāma || ||10|15|6 2||
ghṛtaṁ cāpāṁ puruṣaṁ cauṣadhīnām agneś ca dīrgham āyur astu devāḥ || ||10|51|8 2||
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt | ||10|90|1 1||
puruṣa evedaṁ sarvaṁ yad bhūtaṁ yac ca bhavyam | ||10|90|2 1||
tripād ūrdhva ud ait puruṣaḥ pādo 'syehābhavat punaḥ | ||10|90|4 1||
yat puruṣeṇa haviṣā devā yajñam atanvata | ||10|90|6 1||
taṁ yajñam barhiṣi praukṣan puruṣaṁ jātam agrataḥ | ||10|90|7 1||
yat puruṣaṁ vy adadhuḥ katidhā vy akalpayan | ||10|90|11 1||
devā yad yajñaṁ tanvānā abadhnan puruṣam paśum || ||10|90|15 2||
śaṁ no gobhyaś ca puruṣebhyaś cāstu mā no hiṁsīd iha devāḥ kapotaḥ || ||10|165|3 2||
yadi stha kṣetriyāṇāṁ yadi vā puruṣeṣitāḥ | ||2|14|5 1||
ye agnayo apsv antar ye vṛtre ye puruṣe ye aśmasu | ||3|21|1 1||
śānto agniḥ kravyācchāntaḥ puruṣareṣaṇaḥ | ||3|21|9 1||
śivā bhava puruṣebhyo gobhyo aśvebhyaḥ śivā | ||3|28|3 1||
taṁ lokaṁ yaminy abhisaṁbabhūva sā no mā hiṁsīt puruṣān paśūṁś ca || ||3|28|6 2||
tat kṛṇmo brahma vo gṛhe saṁjñānaṁ puruṣebhyaḥ || ||3|30|4 2||
ud itas trayo akraman vyāghraḥ puruṣo vṛkaḥ | ||4|3|1 1||
paripāṇaṁ puruṣāṇāṁ paripāṇaṁ gavāṁ asi | ||4|9|2 1||
yāṁ kṣetre cakrur yāṁ goṣu yāṁ vā te puruṣeṣu || ||4|18|5 2||
yadi vāsi devakṛtā yadi vā puruṣaiḥ kṛtā | ||5|14|7 1||
yathā mṛgāḥ saṁvijanta āraṇyāḥ puruṣād adhi | ||5|21|4 1||
annasya bhūmā puruṣasya bhūmā bhūmā paśūnāṁ ta iha śrayantām || ||5|28|3 2||
tvaṁ bhiṣag bheṣajasyāsi kartā tvayā gām aśvaṁ puruṣaṁ sanema || ||5|29|1 2||
yat tvābhiceruḥ puruṣaḥ svo yad araṇo janaḥ | ||5|30|2 1||
ihaidhi puruṣa sarveṇa manasā saha | ||5|30|6 1||
yasmai tvam iha mṛtyave diṣṭaḥ puruṣa jajñiṣe | ||5|30|17 2||
yāṁ te cakruḥ puruṣāsthe agnau saṁkasuke ca yām | ||5|31|9 1||
yas tvā pibati jīvati trāyase puruṣaṁ tvam | ||5|5|2 1||
yam arāte purodhatse puruṣaṁ parirāpiṇam | ||5|7|2 1||
arāte cittaṁ vīrtsanty ākūtiṁ puruṣasya ca || ||5|7|8 2||
śivo gobhya uta puruṣebhyo no astu mā no devā iha hiṁsīt kapota || ||6|27|3 2||
yas te mado 'vakeśo vikeśo yenābhihasyaṁ puruṣaṁ kṛṇoṣi | ||6|30|2 1||
yā hastini dvīpini yā hiraṇye tviṣir apsu goṣu yā puruṣeṣu | ||6|38|2 1||
rājanye dundubhāv āyatāyām aśvasya vāje puruṣasya māyau | ||6|38|4 1||
mā no devā ahir vadhīt satokānt sahapuruṣān | ||6|56|1 -1||
imam me agne puruṣam mumugdhy ayaṁ yo baddhaḥ suyato lālapīti | ||6|111|1 1||
mṛtyor ahaṁ brahmacārī yad asmi niryācan bhūtāt puruṣaṁ yamāya | ||6|133|3 1||
imaṁ me adya puruṣaṁ klībam opaśinaṁ kṛdhi || ||6|138|1 2||
yat puruṣeṇa haviṣā yajñaṁ devā atanvata | ||7|5|4 1||
ihāyam astu puruṣaḥ sahāsunā sūryasya bhāge amṛtasya loke || ||8|1|1 2||
ut krāmātaḥ puruṣa māva patthā mṛtyoḥ paḍvīśam avamuñcamānaḥ | ||8|1|4 1||
udyānaṁ te puruṣa nāvayānaṁ jīvātuṁ te dakṣatātiṁ kṛṇomi | ||8|1|6 1||
tama etat puruṣa mā pra patthā bhayaṁ parastād abhayaṁ te arvāk || ||8|1|10 2||
kṛṇomy asmai bheṣajaṁ mṛtyo mā puruṣaṁ vadhīḥ || ||8|2|5 2||
sarvo vai tatra jīvati gaur aśvaḥ puruṣaḥ paśuḥ | ||8|2|25 1||
trāyantām imaṁ puruṣaṁ yakṣmād deveṣitād adhi | ||8|5|2 1||
aṁśumatīḥ kāṇḍinīr yā viśākhā hvayāmi te vīrudho vaiśvadevīr ugrāḥ puruṣajīvanīḥ || ||8|5|4 2||
tenemam asmād yakṣmāt puruṣaṁ muñcatauṣadhīr atho kṛṇomi bheṣajam || ||8|5|5 2||
yathemaṁ pārayāmasi puruṣaṁ duritād adhi || ||8|5|7 2||
trāyantām asmin grāme gām aśvaṁ puruṣaṁ paśum || ||8|5|11 2||
gavāṁ yakṣmaḥ puruṣāṇāṁ vīrudbhir atinutto nāvyā etu srotyāḥ || ||8|5|15 2||
yathemaṁ pārayāmasi puruṣam duritād adhi || ||8|5|19 2||
tasyāmṛtasyemaṁ balaṁ puruṣaṁ pāyayāmasi | ||8|5|22 1||
namo 'gnaye pracarate puruṣāya ca te namaḥ || ||9|3|12 2||
agnim antaś chādayasi puruṣān paśubhiḥ saha | ||9|3|14 1||
vāta iva vṛkṣān ni mṛṇīhi pādaya mā gām aśvaṁ puruṣam ucchiṣa eṣām | ||10|1|17 1||
anāgohatyā vai bhīmā kṛtye mā no gām aśvaṁ puruṣaṁ vadhīḥ | ||10|1|29 1||
yāṁ kṣetre cakrur yāṁ goṣu yāṁ vā te puruṣeṣu || ||10|1|4 2||
ārtir avartir nirṛtiḥ kuto nu puruṣe 'matiḥ | ||10|2|10 1||
tīvrā aruṇā lohinīs tāmradhūmrā ūrdhvā avācīḥ puruṣe tiraścīḥ || ||10|2|11 2||
gātuṁ ko asmin kaḥ ketuṁ kaś caritrāni puruṣe || ||10|2|12 2||
samānam asmin ko devo 'dhi śiśrāya puruṣe || ||10|2|13 2||
ko asmin yajñam adadhād eko devo 'dhi puruṣe | ||10|2|14 1||
kenābhi mahnā parvatān kena karmāṇi puruṣaḥ || ||10|2|18 2||
kasmān nu gulphāv adharāv akṛṇvann aṣṭhīvantāv uttarau puruṣasya | ||10|2|2 1||
ūrdhvo nu sṛṣṭā3s tiryaṅ nu sṛṣṭā3s sarvā diśaḥ puruṣa ā babhūvā3ṁ | ||10|2|28 1||
puraṁ yo brahmaṇo veda yasyāḥ puruṣa ucyate || ||10|2|28 2||
puraṁ yo brahmaṇo veda yasyāḥ puruṣa ucyate || ||10|2|30 2||
kati devāḥ katame ta āsan ya uro grīvāś cikyuḥ puruṣasya | ||10|2|4 1||
viṣṇoḥ kramo 'si sapatnahā prāṇasaṁśitaḥ puruṣatejāḥ | ||10|5|35 1||
yatrāmṛtaṁ ca mṛtyuś ca puruṣe 'dhi samāhite | ||10|7|15 1||
samudro yasya nāḍyaḥ puruṣe 'dhi samāhitāḥ skambhaṁ taṁ brūhi katamaḥ svid eva saḥ || ||10|7|15 2||
ye puruṣe brahma vidus te viduḥ parameṣṭhinam | ||10|7|17 1||
mā no goṣu puruṣeṣu mā gṛdho no ajāviṣu | ||11|2|21 1||
taveme pañca paśavo vibhaktā gāvo aśvāḥ puruṣā ajāvayaḥ || ||11|2|9 2||
apānati prāṇati puruṣo garbhe antarā | ||11|4|14 1||
tāsām arcīṁṣi pṛthag abhre caranti tāsām ājyaṁ puruṣo varṣam āpaḥ || ||11|5|13 2||
sarvaṁ saṁsicya martyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|13 2||
gṛhaṁ kṛtvā martyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|18 2||
retaḥ kṛtvājyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|29 2||
sūryaś cakṣur vātaḥ prāṇaṁ puruṣasya vibhejire | ||11|8|31 1||
tasmād vai vidvān puruṣam idaṁ brahmeti manyate | ||11|8|32 1||
aghāriṇīr vikeśyo rudatyaḥ puruṣe hate radite arbude tava || ||11|9|14 2||
vikeśī puruṣe hate radite arbude tava || ||11|9|7 2||
agnir antaḥ puruṣeṣu goṣv aśveṣv agnayaḥ || ||12|1|19 2||
yas te gandhaḥ puruṣeṣu strīṣu puṁsu bhago ruciḥ | ||12|1|25 1||
ye ta āraṇyāḥ paśavo mṛgā vane hitāḥ siṁhā vyāghrāḥ puruṣādaś caranti | ||12|1|49 1||
yo goṣu yakṣmaḥ puruṣeṣu yakṣmas tena tvaṁ sākam adharāṅ parehi || ||12|2|1 2||
anyebhyas tvā puruṣebhyo gobhyo aśvebhyas tvā | ||12|2|16 1||
anāturānt sumanasas talpa bibhraj jyog eva naḥ puruṣagandhir edhi || ||12|2|49 2||
yat tvā kruddhāḥ pracakrur manyunā puruṣe mṛte | ||12|2|5 1||
pāṅktaṁ chandaḥ puruṣo babhūva viśvair viśvāṅgaiḥ saha sambhavema || ||12|3|10 2||
vairājo vai puruṣaḥ sapta grāmyāḥ paśavo yad daśapūrvā bhavanti saptottamā yajamānam eva tat paśuṣu pratiṣṭhāpayati | ||2|7 8||
ānujāvara stuvītāloko vā eṣa yad ānujāvaro yat saptaprathamāḥ saptottamās tisro madhye tryakṣaraḥ puruṣo lokam evāsmai tan madhyataḥ karoti tasmiṁlloke pratitiṣṭhati | ||2|9 2||
brahmavarcasakāmaḥ stuvīta tejo vai trivṛt tryakṣaraḥ puruṣo yat trivṛtāv abhito bhavatas tisro madhye yathā hi hiraṇyaṁ niṣṭaped evam enaṁ trivṛtau niṣṭapatas tejase brahmavarcasāya | ||2|16 2||
pañcabhir vihitās tisraḥ paricarāḥ pāṅktāḥ paśava etāvān puruṣo yadātmā prajā jāyā yat pañcabhir vidadhāti tisraḥ paricarā bhavanti yajamānam eva tat paśuṣu pratiṣṭhāpayati paśumān bhavati ya etayā stute || ||3|4 3||
daśabhir vihitā tisraḥ paricarā daśākṣarā virāḍ etāvān puruṣo yad ātmā prajā jāyā yad daśabhir vidadhāti tisraḥ paricarā bhavanti yajamānam eva tad virājy annādye 'ntataḥ pratiṣṭhāpayatyannādo bhavati ya etayā stute || ||3|12 3||
trayastriṁśatā pragāthair etavyaṁ trayastriṁśad devatā devatāsv eva pratitiṣṭhanto yanti caturviṁśatyaitavyaṁ caturviṁśatir ardhamāsāḥ saṁvvatsaraḥ saṁvvatsara eva pratitiṣṭhanto yanti dvādaśabhir etavyaṁ dvādaśa māsāḥ saṁvvatsaraḥ saṁvvatsara eva pratitiṣṭhanto yanti ṣaḍbhir etavyaṁ ṣaḍ ṛtava ṛtuṣv eva pratitiṣṭhanto yanti caturbhir etavyaṁ catuṣpādāḥ paśavaḥ paśuṣv eva pratitiṣṭhanto yanti tribhir etavyaṁ traya ime lokā eṣv eva lokeṣu pratitiṣṭhanto yanti dvābhyām etavyaṁ dvipād yajamānaḥ svargasya lokasyākrāntyā anyenānyena hi padā puruṣaḥ pratitiṣṭhann eti || ||4|4 11||
yadā vai puruṣa ātmano 'vadyati yaṁ kāmaṁ kāmayate tam abhyaśnute | ||4|8 35||
śatatantrīko bhavati śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ | ||5|6 13||
yadā vai puruṣaḥ svam oka āgacchati sarvaṁ tarhi prajānāti sarvam asmai divā bhavati || ||5|8 9||
yo vā adhipatiṁ vedādhipatir bhavati trayastriṁśo vai stomānām adhipatiḥ puruṣaḥ paśumān | ||6|2 7||
tasmān nyañco 'nye paśavo 'danty ūrdhvaḥ puruṣo 'dhipatir hi saḥ | ||6|2 8||
gāyatrīṣu puruṣakāmāyokthāni praṇayeyuḥ kakubhi brahmasāmānuṣṭubhy acchāvākasāma saiṣā kakup saṁpadyate | ||8|10 5||
puruṣo vai kakup puruṣān evāvarundhe | ||8|10 6||
yadā vai puruṣaḥ svam oka āgacchati sarvaṁ tarhi prajānāti sarvam asmai divā bhavati | ||9|1 11||
ṣaḍ ahāni vibhajanti ṣaḍ ṛtava ṛtūnāṁ dhṛtyā ṛtūnāṁ pratiṣṭhityā atho ṛtūnām eva tad rūpaṁ kriyate ṣaḍ u puruṣā yān agnir anuvihriyate | ||10|13 9||
yadā vai puruṣo 'nnam atty athāntarato viṣṭabdhaḥ | ||12|4 21||
māmārṣeyeṇa praśastaṁ yaṁ vai gām aśvaṁ puruṣaṁ praśaṁsanti vāma iti taṁ praśaṁsanty ahar evaitena praśaṁsanti | ||13|3 19||
diśaḥ pañcapadā dādhārartūn ṣaṭpadā chandāṁsi saptapadā puruṣaṁ | ||13|4 2||
puruṣo vai kakup puruṣam eva tan madhyataḥ prīṇāti | ||13|6 4||
udayanata eva kāryāḥ puruṣo vai dvipadāḥ pratiṣṭhāyai | ||13|11 2||
vācā vai sarvaṁ yajñaṁ tanvate tasmāt sarvāṁ vācaṁ puruṣo vadati sarvā hy asmin saṁstutā pratitiṣṭhati | ||13|11 3||
annaṁ vai vājo 'nnādyasyāvaruddhyai yadā hi vā annam atha gaur athāśvo 'tha puruṣo vājī | ||13|8 13||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsy āpyante kiṁ chandasaś chandomā iti puruṣachandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadāśchandomānām ayātayāmatayau | ||14|11 33||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsy āpyante kiṁ chandasaś chandomā iti puruṣaś chandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadā chandomānām ayātayāmatāyai | ||14|5 24||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsyāpyante kiṁ chandasaśchandomā iti puruṣacchandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadā chandomānām ayātayāmatāyai || ||15|5|31 0||
yaṁ kāmayeta paśumānt syād iti yo bahupuṣṭas tasya gṛhād agnim āhareyur yathā vā etaṁ sṛjyamānaṁ paśavo 'nvasṛjyantaivam enam āhriyamāṇaṁ paśavo 'nvāyanty eṣa hi rudro yad agnir atha yaṁ kāmayetānnādaḥ syād iti tasya bhraṣṭrād dakṣiṇāgnim āhareyur eṣa vā agnīnām annādo 'nnakaraṇaṁ bhraṣṭram annādyam asmā avarunddhe tad āhur yathā vṛṣalo nijaḥ puklakaś cikitsed evaṁ sa iti sa mathya eva sa śaṁ yajamānāya bhavati śaṁ paśubhyo yaḥ somenāyakṣyamāṇo 'gnim ādadhīta na purā saṁvatsarāddhavīṁṣi nirvaped rudro 'sya paśūn abhimānukaḥ syād ete vai paśavo yad vrīhayaś ca yavāś ca teṣāṁ catuḥśarāvam odanaṁ paktvā brāhmaṇebhyo jīvataṇḍulam ivopaharet tad yābhyo devatābhyo 'gnim ādhatte yat tābhyo na juhuyāt tābhyā āvṛścetānudhyāyī kṣodhukaḥ syāt tābhyā ājyasya hotavyaṁ tena tābhyo nāvṛścate 'nanudhyāyy akṣodhuko bhavati saṁvatsare havīṁṣi nirvapati tad asya saṁvatsarāntarhito rudraḥ paśūn na hinasti saṁvatsaram agnihotram ahauṣīt tat tapo 'vidat sa sarveṇa sākaṁ svargaṁ lokaṁ samārukṣat trir vā idaṁ virāḍ vyakramata gārhapatyam āhavanīyaṁ sabhyaṁ tad virājam āpad annaṁ vai virāḍ annaṁ vāvaitad āpan madhyādhidevane rājanyasya juhuyād vāruṇya ṛcā varuṇo vai devānāṁ rājā rājyam asmā avarunddhe hiraṇyaṁ nidhāya juhoty agnimaty eva juhoty āyatanavaty andho 'dhvaryuḥ syād yad anāyatane juhuyāc chatam asmā akṣān prayacchet tān vicinuyāc chatāyur vai puruṣaḥ śatavīrya āyur eva vīryam āpnoti gām asya tad ahaḥ sabhāyāṁ dīvyeyus tasyāḥ parūṁṣi na hiṁsyus tāṁ sabhāsadbhyā upaharet tayā yad gṛhṇīyāt tad brāhmaṇebhyo deyaṁ tat sabhyam annam avarunddhe || ||1|2|11|1 0||
urvantarikṣamanvemīty antarikṣaṁ vā anu rakṣaścaratyamūlamubhayataḥ paricchinnaṁ yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricchinno 'ntarikṣamanucarati tadbrahmaṇaivaitad antarikṣam abhayam anāṣṭraṁ kurute || ||1|1|2|4 2||
puruṣaṁ ha vai devāḥ | ||1|2|2|6 1||
sa yam puruṣamālabhanta | ||1|2|2|9 1||
tena svo 'bhiṣiñcatyannaṁ vā ūrg udumbara ūrgvai svaṁ yāvadvai puruṣasya svam bhavati naiva tāvadaśanāyati tenork svaṁ tasmādaudumbareṇa svo 'bhiṣiñcati || ||5|1|1|12 2||
śivāṁ giritra tāṁ kuru mā hiṁsīḥ puruṣaṁ jagat || ||4|2|1|5 2||
tad āhur nāgnīṣomīyasya paśor aśnīyāt puruṣasya vā eṣo 'śnāti yo 'gnīṣomīyasya paśor aśnāti yajamāno hy etenātmānaṁ niṣkrīṇīta iti || ||2|3|11 0
puruṣaṁ vai devāḥ paśum ālabhanta tasmād ālabdhān medha udakrāmat so 'śvam prāviśat tasmād aśvo medhyo 'bhavad athainam utkrāntamedham atyārjanta sa kimpuruṣo 'bhavat || ||2|8|1 0||
pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskṛtyāgnau devayonyāṁ juhoty agnir vai devayoniḥ so 'gner devayonyā āhutibhyaḥ sambhūya hiraṇyaśarīra ūrdhvaḥ svargaṁ lokam eti || ||2|14|7 0||
pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskṛtyāgnau devayonyāṁ juhoty agnir vai devayoniḥ so 'gner devayonyā āhutibhyaḥ sambhūya hiraṇyaśarīra ūrdhvaḥ svargaṁ lokam eti || ||2|14|7 0||
śatam anūcyam āyuṣkāmasya śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||2|17|1 0||
ardharcaśa evānūcyo yathaivainam etad anvāha pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād ardharcaśa evānūcyaḥ || ||2|18|4 0||
ṣaṭpadaṁ tūṣṇīṁśaṁsaṁ śaṁsati ṣaḍvidho vai puruṣaḥ ṣaḍaṅga ātmānam eva tat ṣaḍvidhaṁ ṣaḍaṅgaṁ vikaroti || ||2|39|4 0||
vāyavyaṁ śaṁsati tasmād āhur vāyuḥ prāṇaḥ prāṇo reto retaḥ puruṣasya prathamaṁ sambhavataḥ sambhavatīti yad vāyavyaṁ śaṁsati prāṇam evāsya tat saṁskaroti || ||3|2|4 0||
maitrāvaruṇaṁ śaṁsati tasmād āhuś cakṣuḥ puruṣasya prathamaṁ sambhavataḥ sambhavatīti yan maitrāvaruṇaṁ śaṁsati cakṣur evāsya tat saṁskaroti || ||3|2|6 0||
bahvyaḥ prātar vāyavyāḥ śasyanta ekā tṛtīyasavane tasmād ūrdhvāḥ puruṣasya bhūyāṁsaḥ prāṇā yaccāvāñcaḥ || ||3|29|6 0||
yathā vai puruṣa evaṁ vaiśvadevaṁ tasya yathāvantaram aṅgāny evaṁ sūktāni yathā parvāṇy evaṁ dhāyyās tad ubhayato dhāyyām paryāhvayate tasmāt puruṣasya parvāṇi śithirāṇi santi dṛḍhāni brahmaṇā hi tāni dhṛtāni || ||3|31|3 0||
yathā vai puruṣa evaṁ vaiśvadevaṁ tasya yathāvantaram aṅgāny evaṁ sūktāni yathā parvāṇy evaṁ dhāyyās tad ubhayato dhāyyām paryāhvayate tasmāt puruṣasya parvāṇi śithirāṇi santi dṛḍhāni brahmaṇā hi tāni dhṛtāni || ||3|31|3 0||
rākāṁ śaṁsati rākā ha vā etām puruṣasya sevanīṁ sīvyati yaiṣā śiśne 'dhi || ||3|37|6 0||
dviḥ pacchaḥ paridadhāti catuṣpādā vai paśavaḥ paśūnām avaruddhyai sakṛd ardharcaśaḥ pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||3|31|13 0||
taṁ yat parastād ukthānām paryasya śaṁsati vajreṇaiva tat ṣoḍaśinā paśūn parigacchati tasmāt paśavo vajreṇaiva ṣoḍaśinā parigatā manuṣyān abhy upāvartante tasmād aśvo vā puruṣo vā gaur vā hastī vā parigata eva svayam ātmaneta eva vācābhiṣiddha upāvartate vajram eva ṣoḍaśinam paśyan vajreṇaiva ṣoḍaśinā parigato vāgghi vajro vāk ṣoḍaśī || ||4|1|4 0||
athātaś chandāṁsy eva vyatiṣajaty ā tvā vahantu haraya upo ṣu śṛṇuhī gira iti gāyatrīś ca paṅktīś ca vyatiṣajati gāyatro vai puruṣaḥ pāṅktāḥ paśavaḥ puruṣam eva tat paśubhir vyatiṣajati paśuṣu pratiṣṭhāpayati yad u gāyatrī ca paṅktiś ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpān naiti || ||4|3|1 0||
yadindra pṛtanājye 'yaṁ te astu haryata ity uṣṇihaś ca bṛhatīś ca vyatiṣajaty auṣṇiho vai puruṣo bārhatāḥ paśavaḥ puruṣam eva tat paśubhir vyatiṣajati paśuṣu pratiṣṭhāpayati yad uṣṇik ca bṛhatī ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpān naiti || ||4|3|2 0||
ā dhūrṣu asmai brahman vīra brahmakṛtiṁ juṣāṇa iti dvipadāṁ ca triṣṭubhaṁ ca vyatiṣajati dvipād vai puruṣo vīryaṁ triṣṭup puruṣam eva tad vīryeṇa vyatiṣajati vīrye pratiṣṭhāpayati tasmāt puruṣo vīrye pratiṣṭhitaḥ sarveṣām paśūnāṁ vīryavattamo yad u dvipadā ca viṁśatyakṣarā triṣṭup ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpānnaiti || ||4|3|3 0||
sa yo vyāpto gataśrīr iva manyetāvihṛtaṁ ṣoḍaśinaṁ śaṁsayen nec chandasāṁ kṛcchrād avapadyā ity atha yaḥ pāpmānam apajighāṁsuḥ syād vihṛtaṁ ṣoḍaśinaṁ śaṁsayed vyatiṣakta iva vai puruṣaḥ pāpmanā vyatiṣaktam evāsmai tat pāpmānaṁ śamalaṁ hanti || ||4|4|5 0||
yad u dvipadā puruṣachandasaṁ sā sarvāṇi chandāṁsy abhyāptā tena bṛhatīṁ nātiśaṁsati || ||4|10|18 0||
ekapañcāśataṁ dvipañcāśataṁ vā śastvā madhye nividaṁ dadhāti tāvatīr uttarāḥ śaṁsati śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||4|19|7 0||
yathā vai puruṣa evaṁ viṣuvāṁs tasya yathā dakṣiṇo 'rdha evam pūrvo 'rdho viṣuvato yathottaro 'rdha evam uttaro 'rdho viṣuvatas tasmād uttara ity ācakṣate prabāhuk sataḥ śira eva viṣuvān bidalasaṁhita iva vai puruṣas taddhāpi syūmeva madhye śīrṣṇo vijñāyate || ||4|22|1 0||
yathā vai puruṣa evaṁ viṣuvāṁs tasya yathā dakṣiṇo 'rdha evam pūrvo 'rdho viṣuvato yathottaro 'rdha evam uttaro 'rdho viṣuvatas tasmād uttara ity ācakṣate prabāhuk sataḥ śira eva viṣuvān bidalasaṁhita iva vai puruṣas taddhāpi syūmeva madhye śīrṣṇo vijñāyate || ||4|22|1 0||
sa vā ayam prajāpatiḥ saṁvatsara ṛtuṣu ca māseṣu ca pratyatiṣṭhat te vā ima ṛtavaś ca māsāś ca prajāpatāv eva saṁvatsare pratyatiṣṭhaṁs ta ete 'nyonyasmin pratiṣṭhitā evaṁ ha vāva sa ṛtviji pratitiṣṭhati yo dvādaśāhena yajate tasmād āhur na pāpaḥ puruṣo yājyo dvādaśāhena ned ayam mayi pratitiṣṭhād iti || ||4|25|5 0||
jyeṣṭhaḥ śreṣṭho yajeta kalyāṇīha samā bhavati na pāpaḥ puruṣo yājyo dvādaśāhena ned ayam mayi pratitiṣṭhād iti || ||4|25|7 0||
taṁ svar yanto 'bruvann etat te brāhmaṇa sahasram iti tad enaṁ samākurvāṇam puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upotthāyābravīn mama vā idam mama vai vāstuham iti so 'bravīn mahyaṁ vā idam adur iti tam abravīt tad vai nau tavaiva pitari praśna iti sa pitaram ait tam pitābravīn nanu te putrakādūr ity adur eva ma ity abravīt tat tu me puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upodatiṣṭhan mama vā idam mama vai vāstuham ity āditeti tam pitābravīt tasyaiva putraka tat tat tu sa tubhyaṁ dāsyatīti sa punar etyābravīt tava ha vāva kila bhagava idam iti me pitāheti so 'bravīt tad ahaṁ tubhyam eva dadāmi ya eva satyam avādīr iti || ||5|14|6 0||
taṁ svar yanto 'bruvann etat te brāhmaṇa sahasram iti tad enaṁ samākurvāṇam puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upotthāyābravīn mama vā idam mama vai vāstuham iti so 'bravīn mahyaṁ vā idam adur iti tam abravīt tad vai nau tavaiva pitari praśna iti sa pitaram ait tam pitābravīn nanu te putrakādūr ity adur eva ma ity abravīt tat tu me puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upodatiṣṭhan mama vā idam mama vai vāstuham ity āditeti tam pitābravīt tasyaiva putraka tat tat tu sa tubhyaṁ dāsyatīti sa punar etyābravīt tava ha vāva kila bhagava idam iti me pitāheti so 'bravīt tad ahaṁ tubhyam eva dadāmi ya eva satyam avādīr iti || ||5|14|6 0||
ā yāhi vanasā saheti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaś chandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|17|10 0||
imā nu kam bhuvanā sīṣadhāmeti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaśchandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|19|12 0||
babhrur eko viṣuṇaḥ sūnaro yuveti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaś chandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|21|13 0||
dvyakṣareṇaiva nyūṅkhayet pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād dvyakṣareṇaiva nyūṅkhayet || ||5|3|9 0||
sa yo 'nudite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vāprayate hasta ādadhyāt tādṛk tad atha ya udite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vā prayate hasta ādadhyāt tādṛk tat tam eṣa etenaiva hastenordhvaṁ hṛtvā svarge loka ādadhāti ya evaṁ vidvān udite juhoti tasmād udite hotavyam || ||5|31|2 0||
sa yo 'nudite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vāprayate hasta ādadhyāt tādṛk tad atha ya udite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vā prayate hasta ādadhyāt tādṛk tat tam eṣa etenaiva hastenordhvaṁ hṛtvā svarge loka ādadhāti ya evaṁ vidvān udite juhoti tasmād udite hotavyam || ||5|31|2 0||
te haike brahmāṇa upākṛte prātaranuvāke stomabhāgāñ japitvā bhāṣamāṇā upāsate taddhaitad uvāca brāhmaṇa upākṛte prātaranuvāke brahmāṇam bhāṣamāṇaṁ dṛṣṭvārdham asya yajñasyāntaragur iti tad yathaikapāt puruṣo yann ekataścakro vā ratho vartamāno bhreṣaṁ nyety evam eva sa yajño bhreṣaṁ nyeti yajñasya bhreṣam anu yajamāno bhreṣaṁ nyeti || ||5|33|3 0||
tasmād brahmopākṛte prātaranuvāke vācaṁyamaḥ syād opāṁśvantaryāmayor homād upākṛteṣu pavamāneṣv odṛco 'tha yāni stotrāṇi saśastrāṇy ā teṣāṁ vaṣaṭkārād vācaṁyama eva syāt tad yathobhayataḥpāt puruṣo yann ubhayataścakro vā ratho vartamāno na riṣyaty evam eva sa yajño na riṣyati yajñasyāriṣṭim anu yajamāno na riṣyati || ||5|33|4 0||
tad āhuḥ kiyatībhir abhiṣṭuyād iti śatenety āhuḥ śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||6|2|1 0||
dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād ardharcaśa evābhiṣṭuyāt || ||6|2|7 0||
sa pāṅkto bhavati pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskaroti || ||6|29|4 0||
sa pāṅkto bhavati pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskaroti || ||6|29|4 0||
yad enāni nānā śaṁsed yathā puruṣaṁ vā reto vā vicchindyāt tādṛk tat tasmād enāni saha vā śaṁset saha vā na śaṁset || ||6|30|6 0||
taṁ hovācāpehy alaso 'bhūr yo me vācam avadhīḥ śatāyuṁ gām akariṣyaṁ sahasrāyum puruṣam pāpiṣṭhāṁ te prajāṁ karomi yo mettham asakthā iti || ||6|33|4 0||
yadi śarīrāṇi na vidyeran parṇaśaraḥ ṣaṣṭiṁ trīṇi ca śatāny āhṛtya teṣām puruṣarūpakam iva kṛtvā tasmiṁs tām āvṛtaṁ kuryur athaināñcharīrair āhṛtaiḥ saṁsparśyodvāsayeyuḥ || ||7|2|7 0||
apāṁ garbhaḥ puruṣaḥ || ||1|1|39|2 0||
puruṣo brahma || ||1|1|39|20 0||
athāprīṁgnigamo bhavati tasmād vai vidvān puruṣam idaṁ puṇḍarīkam iti || ||1|1|39|21 0||
puriśayaṁ santaṁ prāṇaṁ puruṣa ity ācakṣate parokṣeṇa || ||1|1|39|23 0||
abhaktartur vai puruṣaḥ || ||1|2|15|17 0||
sa yat kruddho vācā na kaṁcana hinasti puruṣātpuruṣāt pāpīyān iva manyamānas tena taṁ krodham avarunddhe yo 'sya varāhe bhavati || ||1|2|2|16 0||
sa yat kruddho vācā na kaṁcana hinasti puruṣātpuruṣāt pāpīyān iva manyamānas tena taṁ pādam avarunddhe yo 'sya mṛtyau bhavati || ||1|2|3|5 0||
tata u ha dīrghatamā daśa puruṣāyuṣāṇi jijīva || ||2|17|24 0||
sa iha kīṭo vā pataṅgo vā matsyo vā śakunir vā siṁho vā varāho vā paraśvā vā śārdūlo vā puruṣo vānyo vā teṣu teṣu sthāneṣu pratyājāyate yathākarma yathāvidyam || ||3|2|7 0||
yāvad vai puruṣo bhāṣate na tāvat prāṇituṁ śaknoti || ||4|5|3 0||
yāvad vai puruṣaḥ prāṇiti na tāvad bhāṣituṁ śaknoti || ||4|5|5 0||
yatraitat puruṣaḥ suptaḥ svapnaṁ na kaṁcana paśyati || ||5|3|19 0||
yatraitat puruṣa ārto mariṣyann ābalyam etya saṁmoham eti || ||5|3|36 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa āditye puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|3|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa candramasi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|4|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa vidyuti puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|5|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa stanayitnau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|6|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa vāyau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|7|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa ākāśe puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|8|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣo 'gnau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|9|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣo 'psu puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|10|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa ādarśe puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|11|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa chāyāyāṁ puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|12|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa pratiśrutkāyāṁ puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|13|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa śabde puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|14|1 0
sa hovāca bālākiḥ yenaitat puruṣaḥ suptaḥ svapnayā carati tamu evāham upāsa iti || ||6|15|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa śarīre puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|16|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa dakṣiṇe 'kṣiṇi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|17|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa savye 'kṣiṇi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|18|1 0
tau ha suptaṁ puruṣam ājagmatuḥ || ||6|19|10 0
taṁ hovācājātaśatruḥ kvaiṣa etad bālāke puruṣo 'śayiṣṭa yatraitad abhūt yata etad āgād iti || ||6|19|15 0
hitā nama puruṣasya nāḍyo hṛdayāt purītatam abhipratanvanti tad yathā sahasradhā keśo vipāṭitastvāvad aṇvyaḥ || ||6|19|16 0
sa hovāca yo vai bālāka eteṣāṁ puruṣāṇāṁ kartā yasya vaitat karma sa vai veditavya iti || ||6|19|5 0
yathāmūni trīṇi jyotīṁṣyevam imāni puruṣe trīṇi jyotīṁṣi || ||7|4|11 0||
puruṣo 'yaṁ sarvam āṇḍam || ||7|4|6 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
śarīrapuruṣa iti yam avocam ya evāyaṁ daivika ātmā tasyaitasya yo 'yam aśarīraḥ prajñātmā sa rasaḥ || ||8|3|2 0||
chandaḥpuruṣa iti yam avocāmākṣarasamāmnāya eva || ||8|3|3 0||
vedapuruṣa iti yam avocāma yena devān vedargvedaṁ yajurvedaṁ sāmavedam iti tasyaitasya brahma rasaḥ || ||8|3|5 0||
mahāpuruṣa iti yam avocāma saṁvatsara eva tasyaitasyāsāv ādityo rasaḥ || ||8|3|7 0||
sa yo 'to 'śruto 'mato 'vijñāto 'dṛṣṭo 'nādiṣṭo 'ghuṣṭaḥ śrotā mantā vijñātā draṣṭādeṣṭā ghoṣṭā sarveṣāṁ bhūtānām āntaraḥ puruṣaḥ sa ma ātmeti vidyāt || ||8|7|17 0||
etā ha vai devatāḥ puruṣa eva pratiṣṭhitā agnir vāci vāyuḥ prāṇa ādityaś cakṣuṣi candramā manasi diśaḥ śrotra āpo retasi || ||10|1|3 0
prajāpatir vā imaṁ puruṣam udañcata || ||11|1|1 0
tā hopāsṛṣṭāḥ sukhaṁ alabhamānā imam eva puruṣaṁ punaḥ pratyāviviśuḥ || ||11|1|10 0
atha hemā devatā īkṣāṁcakrire kim ayam asmābhiḥ puruṣaḥ kariṣyati kiṁ vā vayam anena || ||11|1|4 0
athāyaṁ puruṣaḥ praiṣyan purā saṁvatsarāt saṁvatsarasya dṛṣṭīḥ paśyati || ||11|3|1 0
puruṣaṁ kṛṣṇaṁ kṛṣṇadantaṁ paśyati sa enaṁ hanti varāha enaṁ hanti markaṭa enaṁ hanti enaṁ hanti bisāni khādayati suvarṇaṁ bhakṣayitvāvagiraty ekapauṇḍarīkaṁ dhārayati gāṁ savatsāṁ dakṣiṇāmukho naladamālī vrājayati || ||11|4|2 0
puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ sūtram annaṁ granthis taṁ granthim udgrathnāmy annakāmaḥ || ||11|8|2 0
aya iva sthiro vasāni traiṣṭubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|4 0
loham iva sthiro vasāny auṣṇihena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|5 0
sīsam iva sthiro vasāni kākubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|6 0
rajatam iva sthiro vasāni svarājyena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|7 0
suvarṇam iva sthiro vasāni gāyatreṇa chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|8 0
annam iva sthiro vasāni vairājena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|9 0
yac ca varco vā puruṣe yac ca hastiṣv āhitam | ||12|1|3 1
yo 'yaṁ vijñānamayaḥ puruṣaḥ prāṇeṣu sa eṣa neti nety ātmā na gṛhya idaṁ brahmedaṁ kṣatram ime devā ime vedā ime lokā imāni sarvāṇi bhūtānīdaṁ sarvaṁ yad ayam ātmā || ||13|1|6 0
tṛptir iva sthiro vasāny ānuṣṭubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|10 0
nākam iva sthiro vasāni sāmrājyena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|11 0
bṛhaspatir iva sthiro vasāni bārhatena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|12 0
brahmeva sthiro vasāni pāṅktena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|13 0
prajāpatir iva sthiro vasāny ātichandasena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|14 0
sāvitrīr iva sthiro vasāni sarvavedachandasena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|15 0
ṛdhaṅ mantras tad id āsa ity āśvatthyāṁ pātryāṁ trivṛti gomayaparicaye hastipṛṣṭhe puruṣaśirasi vāmitrāñ juhvad abhiprakramya nivapati || ||2|6|1 0||
yathā ha vai bahavaḥ paśavo manuṣyaṁ bhuñjyur evam ekaikaḥ puruṣo devān bhunakti | ||1|4|10 14||
pāṅktaḥ puruṣaḥ | ||1|4|17 20||
puruṣo vā akṣitiḥ | ||1|5|2 23||
puruṣo vā akṣitiḥ | ||1|5|2 26||
yo vai sa saṁvatsaraḥ prajāpatiḥ ṣoḍaśakālo 'yam eva sa yo 'yam evaṁvit puruṣaḥ | ||1|5|15 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsāv āditye puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|2 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsau candre puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|3 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsau vidyuti puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|4 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ākāśe puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|5 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ vāyau puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|6 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam agnau puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|7 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam apsu puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|8 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ādarśe puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|9 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ dikṣu puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|11 1
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ chāyāmayaḥ puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|12 1
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ātmani puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|13 1
tau ha puruṣaṁ suptam ājagmatuḥ | ||2|1|15 4
sa hovācājātaśatruḥ yatraiṣa etat supto 'bhūd ya eṣa vijñānamayaḥ puruṣaḥ kvaiṣa tadābhūt kuta etad āgād iti | ||2|1|16 1
sa hovācājātaśatruḥ yatraiṣa etat supto 'bhūd ya eṣa vijñānamayaḥ puruṣas tad eṣāṁ prāṇānāṁ vijñānena vijñānam ādāya ya eṣo 'ntar hṛdaya ākāśas tasmiñchete | ||2|1|17 1
atha haitat puruṣaḥ svapiti nāma | ||2|1|17 3
tasyaitasyāmūrtasyaitasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyasyaiṣa raso ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣaḥ | ||2|3|3 6||
tasyaitasyāmūrtasyaitasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyasyaiṣa raso yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣaḥ | ||2|3|5 5||
tasya haitasya puruṣasya rūpam | ||2|3|6 1||
yaś cāyam asyāṁ pṛthivyāṁ tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ śārīras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|1 3||
yaś cāyam asyāṁ pṛthivyāṁ tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ śārīras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|1 3||
yaś cāyam āsv apsu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ raitasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|2 3
yaś cāyam āsv apsu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ raitasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|2 3
yaś cāyam asminn agnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ vāṅmayas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|3 3
yaś cāyam asminn agnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ vāṅmayas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|3 3
yaś cāyam asmin vāyau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ prāṇas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|4 3
yaś cāyam asmin vāyau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ prāṇas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|4 3
yaś cāyam asminn āditye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ cākṣuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|5 3
yaś cāyam asminn āditye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ cākṣuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|5 3
yaś cāyam āsu dikṣu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śrautraḥ prātiśrutkas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|6 3
yaś cāyam āsu dikṣu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śrautraḥ prātiśrutkas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|6 3
yaś cāyam asmin candre tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmedam amṛtam | ||2|5|7 3
yaś cāyam asmin candre tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmedam amṛtam | ||2|5|7 3
yaś cāyam asyāṁ vidyuti tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ taijasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|8 3
yaś cāyam asyāṁ vidyuti tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ taijasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|8 3
yaś cāyam asminstanayitnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śābdaḥ sauvaras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|9 3
yaś cāyam asminstanayitnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śābdaḥ sauvaras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|9 3
yaś cāyam asminn ākāśe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ hṛdy ākāśas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|10 3||
yaś cāyam asminn ākāśe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ hṛdy ākāśas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|10 3||
yaś cāyam asmin dharme tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ dhārmas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|11 3||
yaś cāyam asmin dharme tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ dhārmas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|11 3||
yaś cāyam asmin satye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ sātyas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|12 3||
yaś cāyam asmin satye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ sātyas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|12 3||
yaś cāyam asmin mānuṣe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|13 3||
yaś cāyam asmin mānuṣe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|13 3||
yaś cāyam asminn ātmani tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam ātmā tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|14 3||
yaś cāyam asminn ātmani tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam ātmā tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|14 3||
puraḥ sa pakṣī bhūtvā puraḥ puruṣa āviśad iti | ||2|5|18 3||
sa vā ayaṁ puruṣaḥ sarvāsu pūrṣu puriśayaḥ | ||2|5|18 4||
yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṁ puruṣo mriyata ud asmāt prāṇāḥ krāmanty āho neti | ||3|2|11 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṁ puruṣo mriyate | ||3|2|12 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṁ vāg apyeti vātaṁ prāṇaś cakṣur ādityaṁ manaś candraṁ diśaḥ śrotraṁ pṛthivīṁ śarīram ākāśam ātmauṣadhīr lomāni vanaspatīn keśā apsu lohitaṁ ca retaś ca nidhīyate kvāyaṁ tadā puruṣo bhavatīti | ||3|2|13 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṁ vāg apyeti vātaṁ prāṇaś cakṣur ādityaṁ manaś candraṁ diśaḥ śrotraṁ pṛthivīṁ śarīram ākāśam ātmauṣadhīr lomāni vanaspatīn keśā apsu lohitaṁ ca retaś ca nidhīyate kvāyaṁ tadā puruṣo bhavatīti | ||3|2|13 1||
tasmād vai gautama puruṣaṁ pretam āhur vyasraṁsiṣatāsyāṅgānīti | ||3|7|2 3||
pṛthivy eva yasyāyatanam agnir loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|10 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|10 2||
ya evāyaṁ śārīraḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|10 3||
kāma eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|11 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|11 2||
ya evāyaṁ kāmamayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|11 3||
rūpāṇy eva yasyāyatanaṁ cakṣur loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|12 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|12 2||
ya evāsāv āditye puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|12 3||
ākāśa eva yasyāyatanaṁ śrotraṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|13 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|13 2||
ya evāyam śrautaḥ prātiśrutkaḥ puruṣaḥ sa eṣa | ||3|9|13 3||
tama eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|14 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|14 2||
ya evāyaṁ chāyāmayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|14 3||
rūpāṇy eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|15 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|15 2||
ya evāyam ādarśe puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|15 3||
āpa eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|16 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|16 2||
ya evāyaṁ apsu puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|16 3||
reta eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|17 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|17 2||
ya evāyaṁ putramayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|17 3||
etāny aṣṭāv āyatanāny aṣṭau lokā aṣṭau devā aṣṭau puruṣāḥ | ||3|9|26 17||
sa yas tān puruṣān niruhya pratyuhyātyakrāmat taṁ tvaupaniṣadaṁ puruṣaṁ pṛcchāmi | ||3|9|26 18||
sa yas tān puruṣān niruhya pratyuhyātyakrāmat taṁ tvaupaniṣadaṁ puruṣaṁ pṛcchāmi | ||3|9|26 18||
yathā vṛkṣo vanaspatis tathaiva puruṣo 'mṛṣā | ||3|9|28 2||
daśeme puruṣe prāṇā ātmaikādaśaḥ | ||3|9|4 2||
indho ha vai nāmaiṣa yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣaḥ | ||4|2|2 1||
athaitad vāme 'kṣaṇi puruṣarūpam eṣāsya patnī virāṭ | ||4|2|3 1||
sa īyate 'mṛto yatrakāmaṁ hiraṇmayaḥ puruṣa ekahaṁsaḥ || ||4|3|12 2||
atrāyaṁ puruṣaḥ svayaṁjyotir bhavati | ||4|3|14 6||
asaṅgo hy ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|15 3||
asaṅgo hy ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|16 3||
evam evāyaṁ puruṣa etāv ubhāv antāv anusaṁcarati svapnāntaṁ ca buddhāntaṁ ca || ||4|3|18 2||
evam evāyaṁ puruṣa etasmā antāya dhavati | ||4|3|19 2||
yājñavalkya kiṁjyotir ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|2 1||
evam evāyaṁ puruṣaḥ prājñenātmanā sampariṣvakto na bāhyaṁ kiṁcana veda nāntaram | ||4|3|21 3||
astamita āditye yājñavalkya kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|3 1||
evam evāyaṁ puruṣa ebhyo 'ṅgebhyaḥ sampramucya punaḥ pratinyāyaṁ pratiyony ādravati prāṇāyaiva || ||4|3|36 3||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|4 1||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite śānte 'gnau kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|5 1||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite śānte 'gnau śāntāyāṁ vāci kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|6 1||
katama ātmeti yo 'yaṁ vijñānamayaḥ prāṇeṣu hṛdy antarjyotiḥ puruṣaḥ | ||4|3|7 1||
sa vā ayaṁ puruṣo jāyamānaḥ śarīram abhisaṁpadyamānaḥ pāpmabhiḥ saṁsṛjyate | ||4|3|8 1||
tasya vā etasya puruṣasya dve eva sthāne bhavataḥ | ||4|3|9 1||
atrāyaṁ puruṣaḥ svayaṁjyotir bhavati || ||4|3|9 8||
sa yatraiṣa cākṣuṣaḥ puruṣaḥ parāṅ paryāvartate | ||4|4|1 4||
ātmānaṁ ced vijānīyād ayam asmīti puruṣaḥ | ||4|4|12 1||
kāmamaya evāyaṁ puruṣa iti | ||4|4|5 8||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣo yaścāyaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tāvetāvanyonyasmin pratiṣṭhitau | ||5|5|2 2||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣo yaścāyaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tāvetāvanyonyasmin pratiṣṭhitau | ||5|5|2 2||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣas tasya bhūr iti śiraḥ | ||5|5|3 1||
yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tasya bhūr iti śiraḥ | ||5|5|4 1||
manomayo 'yaṁ puruṣo bhāḥsatyaḥ | ||5|6|1 1||
ayam agnir vaiśvānaro yo 'yam antaḥ puruṣe | ||5|9|1 1||
yadā vai puruṣo 'smāllokāt praiti sa vāyum āgacchati | ||5|10|1 1
yat te rūpaṁ kalyāṇatamam tat te paśyāmi yo 'sāvasau puruṣaḥ so 'ham asmi | ||5|15|1 4
vettho yatithyām āhutyāṁ hutāyām āpaḥ puruṣavāco bhūtvā samutthāya vadantī3 iti | ||6|2|2 7||
puruṣo vā agnir gautama | ||6|2|12 1||
tasyā āhutyai puruṣaḥ sambhavati | ||6|2|13 8||
tasminn etasminn agnau devāḥ puruṣaṁ juhvati | ||6|2|14 8||
tasyā āhutyai puruṣo bhāsvaravarṇaḥ sambhavati || ||6|2|14 9||
tān vaidyutān puruṣo mānasa etya brahmalokān gamayati | ||6|2|15 8||
te punaḥ puruṣāgnau hūyante tato yoṣāgnau jāyante | ||6|2|16 14||
yāvanto devās tvayi jātavedas tiryañco ghnanti puruṣasya kāmān | ||6|3|1 2||
phalānāṁ puruṣaḥ | ||6|4|1 6||
puruṣasya retaḥ || ||6|4|1 7||
puruṣasya vāg rasaḥ | ||1|1|2 5||
atha ya eṣo 'ntarāditye hiraṇmayaḥ puruṣo dṛśyate hiraṇyaśmaśrur hiraṇyakeśa ā praṇakhāt sarva eva suvarṇaḥ || ||1|6|6 4||
atha ya eṣo 'ntar akṣiṇi puruṣo dṛśyate saivark | ||1|7|5 1||
puruṣo nidhanam || ||2|6|1 6||
tasmāt te puruṣaṁ dṛṣṭvā kakṣaṁ śvabhram ity upadravanti | ||2|9|7 3
puruṣo nidhanam | ||2|18|1 5||
yā vai sā pṛthivīyaṁ vāva sā yad idam asmin puruṣe śarīram | ||3|12|3 1||
yad vai tat puruṣe śarīram idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe hṛdayam | ||3|12|4 1||
yad vai tat puruṣe śarīram idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe hṛdayam | ||3|12|4 1||
tāvān asya mahimā tato jyāyāṁś ca puruṣaḥ | ||3|12|6 1||
yad vai tad brahmetīdaṁ vāva tad yo 'yaṁ bahirdhā puruṣād ākāśaḥ | ||3|12|7 1||
yo vai sa bahirdhā puruṣād ākāśaḥ || ||3|12|7 2||
ayaṁ vāva sa yo 'yam antaḥ puruṣa ākāśaḥ | ||3|12|8 1||
yo vai so 'ntaḥ puruṣa ākāśaḥ || ||3|12|8 2||
te vā ete pañca brahmapuruṣāḥ svargasya lokasya dvārapāḥ | ||3|13|6 1||
sa ya etān evaṁ pañca brahmapuruṣān svargasya lokasya dvārapān vedāsya kule vīro jāyate | ||3|13|6 2||
pratipadyate svargaṁ lokaṁ ya etān evaṁ pañca brahmapuruṣān svargasya lokasya dvārapān veda || ||3|13|6 3||
atha yad ataḥ paro divo jyotir dīpyate viśvataḥpṛṣṭheṣu sarvataḥpṛṣṭheṣv anuttameṣūttameṣu lokeṣv idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe jyotiḥ | ||3|13|7 1||
atha khalu kratumayaḥ puruṣo yathākratur asmiṁl loke puruṣo bhavati tathetaḥ pretya bhavati | ||3|14|1 2||
atha khalu kratumayaḥ puruṣo yathākratur asmiṁl loke puruṣo bhavati tathetaḥ pretya bhavati | ||3|14|1 2||
puruṣo vāva yajñaḥ | ||3|16|1 1||
sa ha uvāca bahava ime 'smin puruṣe kāmā nānātyāyāḥ | ||4|10|3 4||
ya eṣa āditye puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa eva aham asmi iti || ||4|11|1 2||
ya eṣa candramasi puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa eva aham asmi iti || ||4|12|1 2||
ya eṣa vidyuti puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa evāham asmīti || ||4|13|1 2||
ya eṣo 'kṣiṇi puruṣo dṛśyata eṣa ātmeti hovāca | ||4|15|1 1||
tat puruṣo 'mānavaḥ | ||4|15|5 9||
tat puruṣo 'mānavaḥ | ||5|10|2 5||
yena haivārthena puruṣaś caret taṁ haiva vadet | ||5|11|6 2||
vettha yathā pañcamyām āhutāv āpaḥ puruṣavacaso bhavantīti | ||5|3|3 3||
puruṣo vāva gautamāgniḥ | ||5|7|1 1||
iti tu pañcamyām āhutāv āpaḥ puruṣavacaso bhavantīti | ||5|9|1 1||
tasmād yatra kva ca śocati svedate vā puruṣas tejasa eva tad adhy āpo jāyante || ||6|2|3 7||
yathā nu khalu somyemās tisro devatāḥ puruṣaṁ prāpya trivṛt trivṛd ekaikā bhavati tan me vijānīhīti || ||6|4|7 2||
ṣoḍaśakalaḥ somya puruṣaḥ | ||6|7|1 1||
yatraitat puruṣaḥ svapiti nāma satā somya tadā sampanno bhavati | ||6|8|1 2||
yatraitat puruṣo 'śiśiṣati nāmāpa eva tad aśitaṁ nayante | ||6|8|3 2||
atha yatraitat puruṣaḥ pipāsati nāma teja eva tat pītaṁ nayate | ||6|8|5 1||
yathā nu khalu somyemās tisro devatāḥ puruṣaṁ prāpya trivṛt trivṛd ekaikā bhavati tad uktaṁ purastād eva bhavati | ||6|8|6 5||
asya somya puruṣasya prayato vāṅ manasi saṁpadyate manaḥ prāṇe prāṇas tejasi tejaḥ parasyāṁ devatāyām || ||6|8|6 6||
yathā somya puruṣaṁ gandhārebhyo 'bhinaddhākṣam ānīya taṁ tato 'tijane visṛjet | ||6|14|1 1||
evam evehācāryavān puruṣo veda | ||6|14|2 3||
puruṣaṁ somyotopatāpinaṁ jñātayaḥ paryupāsate jānāsi māṁ jānāsi mām iti | ||6|15|1 1||
puruṣaṁ somyota hastagṛhītam ānayanti | ||6|16|1 1||
tau ha prajāpatir uvāca ya eṣo 'kṣiṇi puruṣo dṛśyata eṣa ātmeti hovāca | ||8|7|4 1||
sa uttamapuruṣaḥ | ||8|12|3 2||
atha yatraitad ākāśam anuviṣaṇṇaṁ cakṣuḥ sa cākṣuṣaḥ puruṣo darśanāya cakṣuḥ | ||8|12|4 1||
puṁsavanaṁ tṛtīye māsyanyatra gṛṣṭer ghṛte caruṁ śrapayitvā pṛṣadājyaṁ vā sthālīpākavat saṁskṛtya puruṣasūktena juhuyānmāṣau ca yavaṁ ca pulliṅgaṁ kṛtvā dadhidrapsenaināṁ prāśayet prajāpatiḥ puruṣaḥ parameṣṭhī sa me putraṁ dadātvāyuṣmantaṁ yaśasvinaṁ saha patyā jīvasūr bhūyāsam iti nyagrodhaśuṅgaṁ phalābhyām upahitaṁ śuklaraktābhyāṁ sūtrābhyāṁ grathitvā kaṇṭhe dhārayed dhruvakumārāyetyācakṣate vāso dakṣiṇā || ||1|5 1||
śeṣam anujñāpya pratyetya prāgdakṣiṇāyataṁ caturaśraṁ gomayenopalipyāpahatā asurā rakṣāṁsi piśācāḥ pitṛṣada iti madhye rekhāṁ kāṣṭhenollikhya ye rūpāni pratimuñcamānā asurāḥ santaḥ svadhayā caranti parāpuro nipuro ye bharantyagniṣṭāṁllokāt praṇunottv asmād ityulmukaṁ dakṣiṇato nidadhāty anulekhaṁ darbhān āstīryodapātreṇācāmayaty ācāma pitar asau ye ca tvātrānu te cācāmantv ityevaṁ pitāmahāyaivaṁ prapitāmahāya teṣu piṇḍān nidadhāty anunāmāpahastenaitat te pitar asau ye ca tvātrānu tebhyaś ca svadhā nama ityevaṁ pitāmahāyaivaṁ prapitāmahāya nāmāny ajānataḥ pitar etat te pitāmahaitat te prapitāmahaitat te iti bandhvajānata idaṁ pitṛbhyaḥ pṛthivīṣadbhya idaṁ pitāmahebhyo 'ntarikṣasadbhya idaṁ prapitāmahebhyo diviṣadbhya ityatra pitaro mādayadhvaṁ yathābhāgam āvṛṣāyadhvam ityudag āvṛtyā tamitor āsītāmīmadanta pitaro yathābhāgam āvṛṣāyiṣateti japitvā pūrvavad ācāmayya nīcīṁ visraṁsya namaskārān kṛtvā yathādaivatam etad vaḥ pitara iti vastrāṇy ādiśaty ūrṇāstukāṁ daśāmbaraṁ vā etad vaḥ pitaro vāso gṛhān naḥ pitaro dattādhatta pitaro garbhaṁ kumāraṁ puṣkarasrajaṁ yatheha puruṣo 'sad ityañjanābhyañjane dadāty āṅkṣvāsāv ityabhyaṅkṣvāsāv iti gandhān sumanasaś ca dadyān namo vaḥ pitara iti ṣaḍbhir namaskārair upatiṣṭhate namo vaḥ pitaro rasāya namo vaḥ pitaraḥ śuṣmāya namo vaḥ pitaro jīvāya namo vaḥ pitaro ghorāya namo vaḥ pitaro balāya namo vaḥ pitaro manyave svadhāyai ca pitaro namo va ityūrjaṁ vahantīr amṛtaṁ ghṛtaṁ payaḥ kīlālaṁ parisrutaṁ svadhā stha tarpayata me pitṝn ityapaḥ prasicya mā me kṣeṣṭety abhimantrya mā me kṣeṣṭa bahu me pūrtam astu brahmāṇo me juṣantām annam annam || ||2|2|1 0||
āhitāgneḥ śarīranāśe trīṇi ṣaṣṭiśatāni palāśatsarūṇām āhṛtya taiḥ pratikṛtiṁ kuryāt kṛṣṇājine 'śītyardhaṁ śirasi dadhyād grīvāyāṁ tu daśaiva tu bāhvoś caiva śataṁ dadhyād aṅgulīṣu punar daśa urasi triṁśataṁ dadhyājjaṭhare viṁśatiṁ tathorvoś caiva śataṁ dadhyāt meḍhre cāpi daśaiva tu jānujaṅghayos triṁśataṁ dadhyāt daśa pādāṅgulīṣv api ityetāvantīha puruṣasya śarīrāṇi bhavantīti vijñāyate madhye śarīraṁ satīśarīram uptakeśaṁ nikṛttanakhaṁ prakṣālitaṁ citām āropayanty atra pātrāṇyapi cinoti tasyām enam ādadhāti tasya nāsikayoḥ sruvau nidadhyād ity etenānuvākena ya evaṁ vitsyāt sa yadopatāpī syād iti pūrvam eva caturgṛhītaṁ gṛhītvānyaṁ yathāsaṁbhavam āsye hiraṇyaśakalam ādhāyāgnīn upohya sāmabhir upatiṣṭhate nāke suparṇam iti grāmyaṁ geyam udite dhūme tveṣas te dhūma ṛṇvatīty agnau samārūḍhe 'gne mṛḍa mahaṁ asīty etayor anyatareṇa parākparāg vā asau loka iti brāhmaṇam || ||2|4|1 0||
suvyaktaṁ grahā nayanti puruṣaṁ yamasādanam | ||2|9|1 2||
brahmaṇe brahmapuruṣebhya iti madhye || ||1|2|6 1||
puruṣavidyānityatvāt karmasampattir mantro vede || ||1|2|5 0||
tābhyaḥ puruṣam ānayat | ||1|2|3 1||
puruṣo vāva sukṛtam | ||1|2|3 3||
sa etam eva puruṣaṁ brahma tatamam apaśyad idam adarśam itī 3 || ||1|3|13 2||
puruṣe ha vā ayam ādito garbho bhavati yad etad retaḥ | ||2|1|1 1||
imāni ca pañca mahābhūtāni pṛthivī vāyur ākāśa āpo jyotīṁṣīty etānīmāni kṣudramiśrāṇīva bījānītarāṇi cetarāṇi cāṇḍajāni ca jārujāni ca svedajāni codbhijjāni cāśvā gāvaḥ puruṣā hastino yat kiñcedam prāṇi jaṅgamaṁ ca patatri ca yac ca sthāvaram | ||3|3|1 5||
anyacchreyo 'nyad utaiva preyas te ubhe nānārthe puruṣaṁ sinītaḥ | ||2|1 1||
mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ | ||3|11 1||
puruṣān na paraṁ kiṁcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ || ||3|11 2||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati | ||4|12 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotir iva adhūmakaḥ | ||4|13 1||
ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṁ kāmaṁ puruṣo nirmimāṇaḥ | ||5|8 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā sadā janānāṁ hṛdaye saṁniviṣṭaḥ | ||6|17 1||
avyaktāt tu paraḥ puruṣo vyāpako 'liṅga eva ca | ||6|8 1||
mahān prabhur vai puruṣaḥ sattvasyaiṣa pravartakaḥ | ||3|12 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā sadā janānāṁ hṛdaye saṁniviṣṭaḥ | ||3|13 1||
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt | ||3|14 1||
puruṣa evedaṁ sarvaṁ yad bhūtaṁ yac ca bhavyam | ||3|15 1||
sa vetti vedyaṁ na ca tasyāsti vettā tam āhur agryaṁ puruṣaṁ mahāntam || ||3|19 2||
śivāṁ giritra tāṁ kuru mā hiṁsīḥ puruṣaṁ jagat || ||3|6 2||
vedāham etaṁ puruṣaṁ mahāntam ādityavarṇaṁ tamasaḥ parastāt | ||3|8 1||
vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhaty ekas tenedaṁ pūrṇaṁ puruṣeṇa sarvam || ||3|9 2||
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno 'nīśayā śocati muhyamānaḥ | ||4|7 1||
sūryadvāreṇa te virajāḥ prayānti yatrāmṛtaḥ sa puruṣo hyavyayātmā || ||2|2|11 2||
yenākṣaraṁ puruṣaṁ veda satyaṁ provāca tāṁ tattvato brahmavidyām || ||2|2|13 2||
puruṣa evedaṁ viśvaṁ karma tapo brahma parāmṛtam | ||3|1|10 1||
divyo hy amūrtaḥ puruṣo sa bāhyābhyantaro hy ajaḥ | ||3|1|2 1||
pumān retaḥ siñcati yoṣitāyāṁ bahvīḥ prajāḥ puruṣāt samprasūtāḥ || ||3|1|5 2||
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno 'nīśayā śocati muhyamānaḥ | ||4|1|2 1||
yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṁ kartāram īśaṁ puruṣaṁ brahmayonim | ||4|1|3 1||
upāsate puruṣaṁ ye hyakāmās te śukram etad ativartanti dhīrāḥ || ||4|2|1 2||
tathā vidvān nāmarūpādvimuktaḥ parāt paraṁ puruṣam upaiti divyam || ||4|2|8 2||
Произведения отсортированы по датировке возраста произведений от старых к новым.
ṛgveda
na tasya vidma puruṣatvatā vayaṁ yato bhagaḥ savitā dāti vāryam || ||5|48|5 2||ṛdhak sā vo maruto didyud astu yad va āgaḥ puruṣatā karāma | ||7|57|4 1||
mā no barhiḥ puruṣatā nide kar yūyam pāta svastibhiḥ sadā naḥ || ||7|75|8 2||
mā hiṁsiṣṭa pitaraḥ kena cin no yad va āgaḥ puruṣatā karāma || ||10|15|6 2||
ghṛtaṁ cāpāṁ puruṣaṁ cauṣadhīnām agneś ca dīrgham āyur astu devāḥ || ||10|51|8 2||
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt | ||10|90|1 1||
puruṣa evedaṁ sarvaṁ yad bhūtaṁ yac ca bhavyam | ||10|90|2 1||
tripād ūrdhva ud ait puruṣaḥ pādo 'syehābhavat punaḥ | ||10|90|4 1||
yat puruṣeṇa haviṣā devā yajñam atanvata | ||10|90|6 1||
taṁ yajñam barhiṣi praukṣan puruṣaṁ jātam agrataḥ | ||10|90|7 1||
yat puruṣaṁ vy adadhuḥ katidhā vy akalpayan | ||10|90|11 1||
devā yad yajñaṁ tanvānā abadhnan puruṣam paśum || ||10|90|15 2||
śaṁ no gobhyaś ca puruṣebhyaś cāstu mā no hiṁsīd iha devāḥ kapotaḥ || ||10|165|3 2||
atharvaveda śaunaka
svasti mātra uta pitre no astu svasti gobhyo jagate puruṣebhyaḥ | ||1|31|4 1||yadi stha kṣetriyāṇāṁ yadi vā puruṣeṣitāḥ | ||2|14|5 1||
ye agnayo apsv antar ye vṛtre ye puruṣe ye aśmasu | ||3|21|1 1||
śānto agniḥ kravyācchāntaḥ puruṣareṣaṇaḥ | ||3|21|9 1||
śivā bhava puruṣebhyo gobhyo aśvebhyaḥ śivā | ||3|28|3 1||
taṁ lokaṁ yaminy abhisaṁbabhūva sā no mā hiṁsīt puruṣān paśūṁś ca || ||3|28|6 2||
tat kṛṇmo brahma vo gṛhe saṁjñānaṁ puruṣebhyaḥ || ||3|30|4 2||
ud itas trayo akraman vyāghraḥ puruṣo vṛkaḥ | ||4|3|1 1||
paripāṇaṁ puruṣāṇāṁ paripāṇaṁ gavāṁ asi | ||4|9|2 1||
yāṁ kṣetre cakrur yāṁ goṣu yāṁ vā te puruṣeṣu || ||4|18|5 2||
yadi vāsi devakṛtā yadi vā puruṣaiḥ kṛtā | ||5|14|7 1||
yathā mṛgāḥ saṁvijanta āraṇyāḥ puruṣād adhi | ||5|21|4 1||
annasya bhūmā puruṣasya bhūmā bhūmā paśūnāṁ ta iha śrayantām || ||5|28|3 2||
tvaṁ bhiṣag bheṣajasyāsi kartā tvayā gām aśvaṁ puruṣaṁ sanema || ||5|29|1 2||
yat tvābhiceruḥ puruṣaḥ svo yad araṇo janaḥ | ||5|30|2 1||
ihaidhi puruṣa sarveṇa manasā saha | ||5|30|6 1||
yasmai tvam iha mṛtyave diṣṭaḥ puruṣa jajñiṣe | ||5|30|17 2||
yāṁ te cakruḥ puruṣāsthe agnau saṁkasuke ca yām | ||5|31|9 1||
yas tvā pibati jīvati trāyase puruṣaṁ tvam | ||5|5|2 1||
yam arāte purodhatse puruṣaṁ parirāpiṇam | ||5|7|2 1||
arāte cittaṁ vīrtsanty ākūtiṁ puruṣasya ca || ||5|7|8 2||
śivo gobhya uta puruṣebhyo no astu mā no devā iha hiṁsīt kapota || ||6|27|3 2||
yas te mado 'vakeśo vikeśo yenābhihasyaṁ puruṣaṁ kṛṇoṣi | ||6|30|2 1||
yā hastini dvīpini yā hiraṇye tviṣir apsu goṣu yā puruṣeṣu | ||6|38|2 1||
rājanye dundubhāv āyatāyām aśvasya vāje puruṣasya māyau | ||6|38|4 1||
mā no devā ahir vadhīt satokānt sahapuruṣān | ||6|56|1 -1||
imam me agne puruṣam mumugdhy ayaṁ yo baddhaḥ suyato lālapīti | ||6|111|1 1||
mṛtyor ahaṁ brahmacārī yad asmi niryācan bhūtāt puruṣaṁ yamāya | ||6|133|3 1||
imaṁ me adya puruṣaṁ klībam opaśinaṁ kṛdhi || ||6|138|1 2||
yat puruṣeṇa haviṣā yajñaṁ devā atanvata | ||7|5|4 1||
ihāyam astu puruṣaḥ sahāsunā sūryasya bhāge amṛtasya loke || ||8|1|1 2||
ut krāmātaḥ puruṣa māva patthā mṛtyoḥ paḍvīśam avamuñcamānaḥ | ||8|1|4 1||
udyānaṁ te puruṣa nāvayānaṁ jīvātuṁ te dakṣatātiṁ kṛṇomi | ||8|1|6 1||
tama etat puruṣa mā pra patthā bhayaṁ parastād abhayaṁ te arvāk || ||8|1|10 2||
kṛṇomy asmai bheṣajaṁ mṛtyo mā puruṣaṁ vadhīḥ || ||8|2|5 2||
sarvo vai tatra jīvati gaur aśvaḥ puruṣaḥ paśuḥ | ||8|2|25 1||
trāyantām imaṁ puruṣaṁ yakṣmād deveṣitād adhi | ||8|5|2 1||
aṁśumatīḥ kāṇḍinīr yā viśākhā hvayāmi te vīrudho vaiśvadevīr ugrāḥ puruṣajīvanīḥ || ||8|5|4 2||
tenemam asmād yakṣmāt puruṣaṁ muñcatauṣadhīr atho kṛṇomi bheṣajam || ||8|5|5 2||
yathemaṁ pārayāmasi puruṣaṁ duritād adhi || ||8|5|7 2||
trāyantām asmin grāme gām aśvaṁ puruṣaṁ paśum || ||8|5|11 2||
gavāṁ yakṣmaḥ puruṣāṇāṁ vīrudbhir atinutto nāvyā etu srotyāḥ || ||8|5|15 2||
yathemaṁ pārayāmasi puruṣam duritād adhi || ||8|5|19 2||
tasyāmṛtasyemaṁ balaṁ puruṣaṁ pāyayāmasi | ||8|5|22 1||
namo 'gnaye pracarate puruṣāya ca te namaḥ || ||9|3|12 2||
agnim antaś chādayasi puruṣān paśubhiḥ saha | ||9|3|14 1||
vāta iva vṛkṣān ni mṛṇīhi pādaya mā gām aśvaṁ puruṣam ucchiṣa eṣām | ||10|1|17 1||
anāgohatyā vai bhīmā kṛtye mā no gām aśvaṁ puruṣaṁ vadhīḥ | ||10|1|29 1||
yāṁ kṣetre cakrur yāṁ goṣu yāṁ vā te puruṣeṣu || ||10|1|4 2||
ārtir avartir nirṛtiḥ kuto nu puruṣe 'matiḥ | ||10|2|10 1||
tīvrā aruṇā lohinīs tāmradhūmrā ūrdhvā avācīḥ puruṣe tiraścīḥ || ||10|2|11 2||
gātuṁ ko asmin kaḥ ketuṁ kaś caritrāni puruṣe || ||10|2|12 2||
samānam asmin ko devo 'dhi śiśrāya puruṣe || ||10|2|13 2||
ko asmin yajñam adadhād eko devo 'dhi puruṣe | ||10|2|14 1||
kenābhi mahnā parvatān kena karmāṇi puruṣaḥ || ||10|2|18 2||
kasmān nu gulphāv adharāv akṛṇvann aṣṭhīvantāv uttarau puruṣasya | ||10|2|2 1||
ūrdhvo nu sṛṣṭā3s tiryaṅ nu sṛṣṭā3s sarvā diśaḥ puruṣa ā babhūvā3ṁ | ||10|2|28 1||
puraṁ yo brahmaṇo veda yasyāḥ puruṣa ucyate || ||10|2|28 2||
puraṁ yo brahmaṇo veda yasyāḥ puruṣa ucyate || ||10|2|30 2||
kati devāḥ katame ta āsan ya uro grīvāś cikyuḥ puruṣasya | ||10|2|4 1||
viṣṇoḥ kramo 'si sapatnahā prāṇasaṁśitaḥ puruṣatejāḥ | ||10|5|35 1||
yatrāmṛtaṁ ca mṛtyuś ca puruṣe 'dhi samāhite | ||10|7|15 1||
samudro yasya nāḍyaḥ puruṣe 'dhi samāhitāḥ skambhaṁ taṁ brūhi katamaḥ svid eva saḥ || ||10|7|15 2||
ye puruṣe brahma vidus te viduḥ parameṣṭhinam | ||10|7|17 1||
mā no goṣu puruṣeṣu mā gṛdho no ajāviṣu | ||11|2|21 1||
taveme pañca paśavo vibhaktā gāvo aśvāḥ puruṣā ajāvayaḥ || ||11|2|9 2||
apānati prāṇati puruṣo garbhe antarā | ||11|4|14 1||
tāsām arcīṁṣi pṛthag abhre caranti tāsām ājyaṁ puruṣo varṣam āpaḥ || ||11|5|13 2||
sarvaṁ saṁsicya martyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|13 2||
gṛhaṁ kṛtvā martyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|18 2||
retaḥ kṛtvājyaṁ devāḥ puruṣam āviśan || ||11|8|29 2||
sūryaś cakṣur vātaḥ prāṇaṁ puruṣasya vibhejire | ||11|8|31 1||
tasmād vai vidvān puruṣam idaṁ brahmeti manyate | ||11|8|32 1||
aghāriṇīr vikeśyo rudatyaḥ puruṣe hate radite arbude tava || ||11|9|14 2||
vikeśī puruṣe hate radite arbude tava || ||11|9|7 2||
agnir antaḥ puruṣeṣu goṣv aśveṣv agnayaḥ || ||12|1|19 2||
yas te gandhaḥ puruṣeṣu strīṣu puṁsu bhago ruciḥ | ||12|1|25 1||
ye ta āraṇyāḥ paśavo mṛgā vane hitāḥ siṁhā vyāghrāḥ puruṣādaś caranti | ||12|1|49 1||
yo goṣu yakṣmaḥ puruṣeṣu yakṣmas tena tvaṁ sākam adharāṅ parehi || ||12|2|1 2||
anyebhyas tvā puruṣebhyo gobhyo aśvebhyas tvā | ||12|2|16 1||
anāturānt sumanasas talpa bibhraj jyog eva naḥ puruṣagandhir edhi || ||12|2|49 2||
yat tvā kruddhāḥ pracakrur manyunā puruṣe mṛte | ||12|2|5 1||
pāṅktaṁ chandaḥ puruṣo babhūva viśvair viśvāṅgaiḥ saha sambhavema || ||12|3|10 2||
ṛgvedakhilāni
śivaṁ prajānāṁ kṛṇuṣva mā hiṁsīḥ puruṣaṁ jagat || ||1|4|6 2||pañcaviṃśabrāhmaṇa
pāṅktaḥ puruṣaḥ pāṅktāt paśavas tayā puruṣaṁ ca paśūṁś cāpnoti vajro vai pañcapaśo yat pañca pañca vyūhati vajram eva tad vyūhati śāntyā eṣā vai pratiṣṭhitā pañcadaśasya viṣṭutiḥ pratitiṣṭhati ya etayā stute || ||2|4 2||vairājo vai puruṣaḥ sapta grāmyāḥ paśavo yad daśapūrvā bhavanti saptottamā yajamānam eva tat paśuṣu pratiṣṭhāpayati | ||2|7 8||
ānujāvara stuvītāloko vā eṣa yad ānujāvaro yat saptaprathamāḥ saptottamās tisro madhye tryakṣaraḥ puruṣo lokam evāsmai tan madhyataḥ karoti tasmiṁlloke pratitiṣṭhati | ||2|9 2||
brahmavarcasakāmaḥ stuvīta tejo vai trivṛt tryakṣaraḥ puruṣo yat trivṛtāv abhito bhavatas tisro madhye yathā hi hiraṇyaṁ niṣṭaped evam enaṁ trivṛtau niṣṭapatas tejase brahmavarcasāya | ||2|16 2||
pañcabhir vihitās tisraḥ paricarāḥ pāṅktāḥ paśava etāvān puruṣo yadātmā prajā jāyā yat pañcabhir vidadhāti tisraḥ paricarā bhavanti yajamānam eva tat paśuṣu pratiṣṭhāpayati paśumān bhavati ya etayā stute || ||3|4 3||
daśabhir vihitā tisraḥ paricarā daśākṣarā virāḍ etāvān puruṣo yad ātmā prajā jāyā yad daśabhir vidadhāti tisraḥ paricarā bhavanti yajamānam eva tad virājy annādye 'ntataḥ pratiṣṭhāpayatyannādo bhavati ya etayā stute || ||3|12 3||
trayastriṁśatā pragāthair etavyaṁ trayastriṁśad devatā devatāsv eva pratitiṣṭhanto yanti caturviṁśatyaitavyaṁ caturviṁśatir ardhamāsāḥ saṁvvatsaraḥ saṁvvatsara eva pratitiṣṭhanto yanti dvādaśabhir etavyaṁ dvādaśa māsāḥ saṁvvatsaraḥ saṁvvatsara eva pratitiṣṭhanto yanti ṣaḍbhir etavyaṁ ṣaḍ ṛtava ṛtuṣv eva pratitiṣṭhanto yanti caturbhir etavyaṁ catuṣpādāḥ paśavaḥ paśuṣv eva pratitiṣṭhanto yanti tribhir etavyaṁ traya ime lokā eṣv eva lokeṣu pratitiṣṭhanto yanti dvābhyām etavyaṁ dvipād yajamānaḥ svargasya lokasyākrāntyā anyenānyena hi padā puruṣaḥ pratitiṣṭhann eti || ||4|4 11||
yadā vai puruṣa ātmano 'vadyati yaṁ kāmaṁ kāmayate tam abhyaśnute | ||4|8 35||
śatatantrīko bhavati śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ | ||5|6 13||
yadā vai puruṣaḥ svam oka āgacchati sarvaṁ tarhi prajānāti sarvam asmai divā bhavati || ||5|8 9||
yo vā adhipatiṁ vedādhipatir bhavati trayastriṁśo vai stomānām adhipatiḥ puruṣaḥ paśumān | ||6|2 7||
tasmān nyañco 'nye paśavo 'danty ūrdhvaḥ puruṣo 'dhipatir hi saḥ | ||6|2 8||
gāyatrīṣu puruṣakāmāyokthāni praṇayeyuḥ kakubhi brahmasāmānuṣṭubhy acchāvākasāma saiṣā kakup saṁpadyate | ||8|10 5||
puruṣo vai kakup puruṣān evāvarundhe | ||8|10 6||
yadā vai puruṣaḥ svam oka āgacchati sarvaṁ tarhi prajānāti sarvam asmai divā bhavati | ||9|1 11||
ṣaḍ ahāni vibhajanti ṣaḍ ṛtava ṛtūnāṁ dhṛtyā ṛtūnāṁ pratiṣṭhityā atho ṛtūnām eva tad rūpaṁ kriyate ṣaḍ u puruṣā yān agnir anuvihriyate | ||10|13 9||
yadā vai puruṣo 'nnam atty athāntarato viṣṭabdhaḥ | ||12|4 21||
māmārṣeyeṇa praśastaṁ yaṁ vai gām aśvaṁ puruṣaṁ praśaṁsanti vāma iti taṁ praśaṁsanty ahar evaitena praśaṁsanti | ||13|3 19||
diśaḥ pañcapadā dādhārartūn ṣaṭpadā chandāṁsi saptapadā puruṣaṁ | ||13|4 2||
puruṣo vai kakup puruṣam eva tan madhyataḥ prīṇāti | ||13|6 4||
udayanata eva kāryāḥ puruṣo vai dvipadāḥ pratiṣṭhāyai | ||13|11 2||
vācā vai sarvaṁ yajñaṁ tanvate tasmāt sarvāṁ vācaṁ puruṣo vadati sarvā hy asmin saṁstutā pratitiṣṭhati | ||13|11 3||
annaṁ vai vājo 'nnādyasyāvaruddhyai yadā hi vā annam atha gaur athāśvo 'tha puruṣo vājī | ||13|8 13||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsy āpyante kiṁ chandasaś chandomā iti puruṣachandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadāśchandomānām ayātayāmatayau | ||14|11 33||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsy āpyante kiṁ chandasaś chandomā iti puruṣaś chandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadā chandomānām ayātayāmatāyai | ||14|5 24||
brahmavādino vadanti yat ṣaḍahe stomāś chandāṁsyāpyante kiṁ chandasaśchandomā iti puruṣacchandasa iti brūyāt puruṣo vai pāṅktaḥ puruṣo dvipadā chandomānām ayātayāmatāyai || ||15|5|31 0||
maitrāyaṇīsaṃhitā
agniṁ vai devā vibhājaṁ nāśaknuvan yat prāñcam aharant sarvaḥ puro 'bhavad yat pratyañcam aharant sarvaḥ paścābhavat tam aśvena pūrvavāhodavahaṁs tad aśvasya pūrvavāhaḥ pūrvavāṭtvam agner vai vibhaktyā aśvo 'gnyādheye dīyate 'vibhakto vā etasyāgnir anāhito yo 'śvam agnyādheye na dadāty atha yo 'śvam agnyādheye dadāti vibhaktyai vibhājyaivainam ādhatte stomapurogavā vai devā asurān abhyajayann eṣa khalu stomo yad aśvo yad aśvaṁ purastān nayanty abhijityā abhijityaivainam ādhatte prajāpater vai cakṣur aśvayat tasya yaḥ śvayathā āsīt so 'śvo 'bhavad yad aśvaṁ purastān nayanti yajamānāyaiva cakṣur dadhāti na parāṅ avasṛjyo yat parāñcam avasṛjed yajamānaṁ cakṣur jahyād andhaḥ syāt pratyavagṛhyādheyo yajamānāyaiva cakṣuḥ pratyavāgrahīn na pada ādheyo vāstavyaṁ kuryād rudro 'sya paśūn abhimānukaḥ syāt pārśvata ito veto vādheyo na vāstavyaṁ karoty aghātuko 'sya paśupatiḥ paśūn bhavati gāyatrīṁ vai devā yajñam accha prāhiṇvan sā riktāgacchat tasyā agnis tejaḥ prāyacchat so 'jo 'bhavad yad ajam agnyādheye dadāti teja evāvarunddhe 'gnīdhe deyo yajñamukhaṁ vā agnīd yajñamukhenaiva yajñamukhaṁ samardhayati dhenuṁ cānaḍvāhaṁ ca dadāti tat sarvaṁ vayo 'varunddha etad vai sarvaṁ vayo yad dhenuś cānaḍvāṁś caitau vai yajñasya mātā ca pitā ca yad dhenuś cānaḍvāṁś cājyaṁ ca payaś ca dhenvāḥ puroḍāśaś ca caruś cānaḍuhas tad āhuḥ kāmadughāṁ vā eṣo 'varunddhe yo 'gnyādheye dhenuṁ cānaḍvāhaṁ ca dadātīti tad yeṣāṁ paśūnāṁ bhūyiṣṭhaṁ puṣṭiṁ kāmayeta teṣāṁ dityauhīṁ vayaso dadyād dityavāhaṁ ca muṣkaraṁ tan mithunaṁ paśūnāṁ puṣṭyai prajātyai vāg vai somakrayaṇī dityauhī vayasaḥ somakrayaṇī yad dityauhīṁ vayaso dadāti vācam evāvarunddhe cāru vadati ya evaṁ vedopabarhaṇaṁ sarvasūtraṁ deyaṁ chandasāṁ vā etan nirūpaṁ yad upabarhaṇaṁ sarvasūtraṁ yad upabarhaṇaṁ sarvasūtraṁ dadāti chandāṁsy evāvarunddhe paśavo vai chandāṁsi paśūn evāvarunddhe 'yajñiyo vai amedhya āhanasyāj jāyate puruṣakṣīraṁ dhayati hiraṇyaṁ dadāty ātmānam eva tena punīte śatamānaṁ bhavati śatāyur vai puruṣaḥ śatavīrya āyur eva vīryam āpnoti pūrvayor haviṣor dve triṁśanmāne deye uttarasmiṁś catvāriṁśanmānaṁ tad enam udagrahīt tena sa uttaraṁ vasīyāñ śreyān bhavaty ajāto vai tāvat puruṣo yāvad agniṁ nādhatte sa tarhy eva jāyate yarhy agnim ādhatte kṣaume vasānā agnim ādadhīyātāṁ te adhvaryave deye ulbasya vā etan nirūpaṁ yat kṣaumam ulbam evāpalumpete hiraṇyaṁ suvarṇam upāsyāgnir ādheyo hiraṇyaṁ vā agnes tejaḥ satejasam evainam ādhatte tan na nirastavai yathānuhitaṁ nirasyed evaṁ tad yan nirasyed anudhyāyī kṣodhukaḥ syāt tan na nirastavā ananudhyāyy akṣodhuko bhavati || ||1|2|4|1 0||yaṁ kāmayeta paśumānt syād iti yo bahupuṣṭas tasya gṛhād agnim āhareyur yathā vā etaṁ sṛjyamānaṁ paśavo 'nvasṛjyantaivam enam āhriyamāṇaṁ paśavo 'nvāyanty eṣa hi rudro yad agnir atha yaṁ kāmayetānnādaḥ syād iti tasya bhraṣṭrād dakṣiṇāgnim āhareyur eṣa vā agnīnām annādo 'nnakaraṇaṁ bhraṣṭram annādyam asmā avarunddhe tad āhur yathā vṛṣalo nijaḥ puklakaś cikitsed evaṁ sa iti sa mathya eva sa śaṁ yajamānāya bhavati śaṁ paśubhyo yaḥ somenāyakṣyamāṇo 'gnim ādadhīta na purā saṁvatsarāddhavīṁṣi nirvaped rudro 'sya paśūn abhimānukaḥ syād ete vai paśavo yad vrīhayaś ca yavāś ca teṣāṁ catuḥśarāvam odanaṁ paktvā brāhmaṇebhyo jīvataṇḍulam ivopaharet tad yābhyo devatābhyo 'gnim ādhatte yat tābhyo na juhuyāt tābhyā āvṛścetānudhyāyī kṣodhukaḥ syāt tābhyā ājyasya hotavyaṁ tena tābhyo nāvṛścate 'nanudhyāyy akṣodhuko bhavati saṁvatsare havīṁṣi nirvapati tad asya saṁvatsarāntarhito rudraḥ paśūn na hinasti saṁvatsaram agnihotram ahauṣīt tat tapo 'vidat sa sarveṇa sākaṁ svargaṁ lokaṁ samārukṣat trir vā idaṁ virāḍ vyakramata gārhapatyam āhavanīyaṁ sabhyaṁ tad virājam āpad annaṁ vai virāḍ annaṁ vāvaitad āpan madhyādhidevane rājanyasya juhuyād vāruṇya ṛcā varuṇo vai devānāṁ rājā rājyam asmā avarunddhe hiraṇyaṁ nidhāya juhoty agnimaty eva juhoty āyatanavaty andho 'dhvaryuḥ syād yad anāyatane juhuyāc chatam asmā akṣān prayacchet tān vicinuyāc chatāyur vai puruṣaḥ śatavīrya āyur eva vīryam āpnoti gām asya tad ahaḥ sabhāyāṁ dīvyeyus tasyāḥ parūṁṣi na hiṁsyus tāṁ sabhāsadbhyā upaharet tayā yad gṛhṇīyāt tad brāhmaṇebhyo deyaṁ tat sabhyam annam avarunddhe || ||1|2|11|1 0||
śatapathabrāhmaṇa
antareṇāhavanīyaṁ ca gārhapatyaṁ ca prāṅ tiṣṭhann apa upaspṛśati tadyadapa upaspṛśatyamedhyo vai puruṣo yadanṛtaṁ vadati tena pūtirantarato medhyā vā āpo medhyo bhūtvā vratamupāyānīti pavitraṁ vā āpaḥ pavitrapūto vratamupāyānīti tasmādvā apa upaspṛśati || ||1|1|1|1 2||urvantarikṣamanvemīty antarikṣaṁ vā anu rakṣaścaratyamūlamubhayataḥ paricchinnaṁ yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricchinno 'ntarikṣamanucarati tadbrahmaṇaivaitad antarikṣam abhayam anāṣṭraṁ kurute || ||1|1|2|4 2||
puruṣaṁ ha vai devāḥ | ||1|2|2|6 1||
sa yam puruṣamālabhanta | ||1|2|2|9 1||
tena svo 'bhiṣiñcatyannaṁ vā ūrg udumbara ūrgvai svaṁ yāvadvai puruṣasya svam bhavati naiva tāvadaśanāyati tenork svaṁ tasmādaudumbareṇa svo 'bhiṣiñcati || ||5|1|1|12 2||
taittirīyasaṃhitā
saumyo vai devatayā puruṣaḥ pauṣṇāḥ paśavaḥ | ||2|1|1|3 6||śivāṁ giritra tāṁ kuru mā hiṁsīḥ puruṣaṁ jagat || ||4|2|1|5 2||
aitareyabrāhmaṇa
ekaviṁśo 'yam puruṣo daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā ātmaikaviṁśas tam imam ātmānam ekaviṁśaṁ saṁskurute || ||1|19|11 0||tad āhur nāgnīṣomīyasya paśor aśnīyāt puruṣasya vā eṣo 'śnāti yo 'gnīṣomīyasya paśor aśnāti yajamāno hy etenātmānaṁ niṣkrīṇīta iti || ||2|3|11 0
puruṣaṁ vai devāḥ paśum ālabhanta tasmād ālabdhān medha udakrāmat so 'śvam prāviśat tasmād aśvo medhyo 'bhavad athainam utkrāntamedham atyārjanta sa kimpuruṣo 'bhavat || ||2|8|1 0||
pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskṛtyāgnau devayonyāṁ juhoty agnir vai devayoniḥ so 'gner devayonyā āhutibhyaḥ sambhūya hiraṇyaśarīra ūrdhvaḥ svargaṁ lokam eti || ||2|14|7 0||
pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskṛtyāgnau devayonyāṁ juhoty agnir vai devayoniḥ so 'gner devayonyā āhutibhyaḥ sambhūya hiraṇyaśarīra ūrdhvaḥ svargaṁ lokam eti || ||2|14|7 0||
śatam anūcyam āyuṣkāmasya śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||2|17|1 0||
ardharcaśa evānūcyo yathaivainam etad anvāha pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād ardharcaśa evānūcyaḥ || ||2|18|4 0||
ṣaṭpadaṁ tūṣṇīṁśaṁsaṁ śaṁsati ṣaḍvidho vai puruṣaḥ ṣaḍaṅga ātmānam eva tat ṣaḍvidhaṁ ṣaḍaṅgaṁ vikaroti || ||2|39|4 0||
vāyavyaṁ śaṁsati tasmād āhur vāyuḥ prāṇaḥ prāṇo reto retaḥ puruṣasya prathamaṁ sambhavataḥ sambhavatīti yad vāyavyaṁ śaṁsati prāṇam evāsya tat saṁskaroti || ||3|2|4 0||
maitrāvaruṇaṁ śaṁsati tasmād āhuś cakṣuḥ puruṣasya prathamaṁ sambhavataḥ sambhavatīti yan maitrāvaruṇaṁ śaṁsati cakṣur evāsya tat saṁskaroti || ||3|2|6 0||
bahvyaḥ prātar vāyavyāḥ śasyanta ekā tṛtīyasavane tasmād ūrdhvāḥ puruṣasya bhūyāṁsaḥ prāṇā yaccāvāñcaḥ || ||3|29|6 0||
yathā vai puruṣa evaṁ vaiśvadevaṁ tasya yathāvantaram aṅgāny evaṁ sūktāni yathā parvāṇy evaṁ dhāyyās tad ubhayato dhāyyām paryāhvayate tasmāt puruṣasya parvāṇi śithirāṇi santi dṛḍhāni brahmaṇā hi tāni dhṛtāni || ||3|31|3 0||
yathā vai puruṣa evaṁ vaiśvadevaṁ tasya yathāvantaram aṅgāny evaṁ sūktāni yathā parvāṇy evaṁ dhāyyās tad ubhayato dhāyyām paryāhvayate tasmāt puruṣasya parvāṇi śithirāṇi santi dṛḍhāni brahmaṇā hi tāni dhṛtāni || ||3|31|3 0||
rākāṁ śaṁsati rākā ha vā etām puruṣasya sevanīṁ sīvyati yaiṣā śiśne 'dhi || ||3|37|6 0||
dviḥ pacchaḥ paridadhāti catuṣpādā vai paśavaḥ paśūnām avaruddhyai sakṛd ardharcaśaḥ pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||3|31|13 0||
taṁ yat parastād ukthānām paryasya śaṁsati vajreṇaiva tat ṣoḍaśinā paśūn parigacchati tasmāt paśavo vajreṇaiva ṣoḍaśinā parigatā manuṣyān abhy upāvartante tasmād aśvo vā puruṣo vā gaur vā hastī vā parigata eva svayam ātmaneta eva vācābhiṣiddha upāvartate vajram eva ṣoḍaśinam paśyan vajreṇaiva ṣoḍaśinā parigato vāgghi vajro vāk ṣoḍaśī || ||4|1|4 0||
athātaś chandāṁsy eva vyatiṣajaty ā tvā vahantu haraya upo ṣu śṛṇuhī gira iti gāyatrīś ca paṅktīś ca vyatiṣajati gāyatro vai puruṣaḥ pāṅktāḥ paśavaḥ puruṣam eva tat paśubhir vyatiṣajati paśuṣu pratiṣṭhāpayati yad u gāyatrī ca paṅktiś ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpān naiti || ||4|3|1 0||
yadindra pṛtanājye 'yaṁ te astu haryata ity uṣṇihaś ca bṛhatīś ca vyatiṣajaty auṣṇiho vai puruṣo bārhatāḥ paśavaḥ puruṣam eva tat paśubhir vyatiṣajati paśuṣu pratiṣṭhāpayati yad uṣṇik ca bṛhatī ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpān naiti || ||4|3|2 0||
ā dhūrṣu asmai brahman vīra brahmakṛtiṁ juṣāṇa iti dvipadāṁ ca triṣṭubhaṁ ca vyatiṣajati dvipād vai puruṣo vīryaṁ triṣṭup puruṣam eva tad vīryeṇa vyatiṣajati vīrye pratiṣṭhāpayati tasmāt puruṣo vīrye pratiṣṭhitaḥ sarveṣām paśūnāṁ vīryavattamo yad u dvipadā ca viṁśatyakṣarā triṣṭup ca te dve anuṣṭubhau teno vāco rūpād anuṣṭubho rūpād vajrarūpānnaiti || ||4|3|3 0||
sa yo vyāpto gataśrīr iva manyetāvihṛtaṁ ṣoḍaśinaṁ śaṁsayen nec chandasāṁ kṛcchrād avapadyā ity atha yaḥ pāpmānam apajighāṁsuḥ syād vihṛtaṁ ṣoḍaśinaṁ śaṁsayed vyatiṣakta iva vai puruṣaḥ pāpmanā vyatiṣaktam evāsmai tat pāpmānaṁ śamalaṁ hanti || ||4|4|5 0||
yad u dvipadā puruṣachandasaṁ sā sarvāṇi chandāṁsy abhyāptā tena bṛhatīṁ nātiśaṁsati || ||4|10|18 0||
ekapañcāśataṁ dvipañcāśataṁ vā śastvā madhye nividaṁ dadhāti tāvatīr uttarāḥ śaṁsati śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||4|19|7 0||
yathā vai puruṣa evaṁ viṣuvāṁs tasya yathā dakṣiṇo 'rdha evam pūrvo 'rdho viṣuvato yathottaro 'rdha evam uttaro 'rdho viṣuvatas tasmād uttara ity ācakṣate prabāhuk sataḥ śira eva viṣuvān bidalasaṁhita iva vai puruṣas taddhāpi syūmeva madhye śīrṣṇo vijñāyate || ||4|22|1 0||
yathā vai puruṣa evaṁ viṣuvāṁs tasya yathā dakṣiṇo 'rdha evam pūrvo 'rdho viṣuvato yathottaro 'rdha evam uttaro 'rdho viṣuvatas tasmād uttara ity ācakṣate prabāhuk sataḥ śira eva viṣuvān bidalasaṁhita iva vai puruṣas taddhāpi syūmeva madhye śīrṣṇo vijñāyate || ||4|22|1 0||
sa vā ayam prajāpatiḥ saṁvatsara ṛtuṣu ca māseṣu ca pratyatiṣṭhat te vā ima ṛtavaś ca māsāś ca prajāpatāv eva saṁvatsare pratyatiṣṭhaṁs ta ete 'nyonyasmin pratiṣṭhitā evaṁ ha vāva sa ṛtviji pratitiṣṭhati yo dvādaśāhena yajate tasmād āhur na pāpaḥ puruṣo yājyo dvādaśāhena ned ayam mayi pratitiṣṭhād iti || ||4|25|5 0||
jyeṣṭhaḥ śreṣṭho yajeta kalyāṇīha samā bhavati na pāpaḥ puruṣo yājyo dvādaśāhena ned ayam mayi pratitiṣṭhād iti || ||4|25|7 0||
taṁ svar yanto 'bruvann etat te brāhmaṇa sahasram iti tad enaṁ samākurvāṇam puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upotthāyābravīn mama vā idam mama vai vāstuham iti so 'bravīn mahyaṁ vā idam adur iti tam abravīt tad vai nau tavaiva pitari praśna iti sa pitaram ait tam pitābravīn nanu te putrakādūr ity adur eva ma ity abravīt tat tu me puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upodatiṣṭhan mama vā idam mama vai vāstuham ity āditeti tam pitābravīt tasyaiva putraka tat tat tu sa tubhyaṁ dāsyatīti sa punar etyābravīt tava ha vāva kila bhagava idam iti me pitāheti so 'bravīt tad ahaṁ tubhyam eva dadāmi ya eva satyam avādīr iti || ||5|14|6 0||
taṁ svar yanto 'bruvann etat te brāhmaṇa sahasram iti tad enaṁ samākurvāṇam puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upotthāyābravīn mama vā idam mama vai vāstuham iti so 'bravīn mahyaṁ vā idam adur iti tam abravīt tad vai nau tavaiva pitari praśna iti sa pitaram ait tam pitābravīn nanu te putrakādūr ity adur eva ma ity abravīt tat tu me puruṣaḥ kṛṣṇaśavāsy uttarata upodatiṣṭhan mama vā idam mama vai vāstuham ity āditeti tam pitābravīt tasyaiva putraka tat tat tu sa tubhyaṁ dāsyatīti sa punar etyābravīt tava ha vāva kila bhagava idam iti me pitāheti so 'bravīt tad ahaṁ tubhyam eva dadāmi ya eva satyam avādīr iti || ||5|14|6 0||
ā yāhi vanasā saheti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaś chandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|17|10 0||
imā nu kam bhuvanā sīṣadhāmeti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaśchandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|19|12 0||
babhrur eko viṣuṇaḥ sūnaro yuveti dvipadāḥ śaṁsati dvipād vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavaḥ paśavaś chandomāḥ paśūnām avaruddhyai tad yad dvipadāḥ śaṁsati yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati || ||5|21|13 0||
dvyakṣareṇaiva nyūṅkhayet pratiṣṭhāyā eva dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād dvyakṣareṇaiva nyūṅkhayet || ||5|3|9 0||
sa yo 'nudite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vāprayate hasta ādadhyāt tādṛk tad atha ya udite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vā prayate hasta ādadhyāt tādṛk tat tam eṣa etenaiva hastenordhvaṁ hṛtvā svarge loka ādadhāti ya evaṁ vidvān udite juhoti tasmād udite hotavyam || ||5|31|2 0||
sa yo 'nudite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vāprayate hasta ādadhyāt tādṛk tad atha ya udite juhoti yathā puruṣāya vā hastine vā prayate hasta ādadhyāt tādṛk tat tam eṣa etenaiva hastenordhvaṁ hṛtvā svarge loka ādadhāti ya evaṁ vidvān udite juhoti tasmād udite hotavyam || ||5|31|2 0||
te haike brahmāṇa upākṛte prātaranuvāke stomabhāgāñ japitvā bhāṣamāṇā upāsate taddhaitad uvāca brāhmaṇa upākṛte prātaranuvāke brahmāṇam bhāṣamāṇaṁ dṛṣṭvārdham asya yajñasyāntaragur iti tad yathaikapāt puruṣo yann ekataścakro vā ratho vartamāno bhreṣaṁ nyety evam eva sa yajño bhreṣaṁ nyeti yajñasya bhreṣam anu yajamāno bhreṣaṁ nyeti || ||5|33|3 0||
tasmād brahmopākṛte prātaranuvāke vācaṁyamaḥ syād opāṁśvantaryāmayor homād upākṛteṣu pavamāneṣv odṛco 'tha yāni stotrāṇi saśastrāṇy ā teṣāṁ vaṣaṭkārād vācaṁyama eva syāt tad yathobhayataḥpāt puruṣo yann ubhayataścakro vā ratho vartamāno na riṣyaty evam eva sa yajño na riṣyati yajñasyāriṣṭim anu yajamāno na riṣyati || ||5|33|4 0||
tad āhuḥ kiyatībhir abhiṣṭuyād iti śatenety āhuḥ śatāyur vai puruṣaḥ śatavīryaḥ śatendriya āyuṣy evainaṁ tad vīrya indriye dadhāti || ||6|2|1 0||
dvipratiṣṭho vai puruṣaś catuṣpādāḥ paśavo yajamānam eva tad dvipratiṣṭhaṁ catuṣpātsu paśuṣu pratiṣṭhāpayati tasmād ardharcaśa evābhiṣṭuyāt || ||6|2|7 0||
sa pāṅkto bhavati pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskaroti || ||6|29|4 0||
sa pāṅkto bhavati pāṅkto 'yam puruṣaḥ pañcadhā vihito lomāni tvaṅ māṁsam asthi majjā sa yāvān eva puruṣas tāvantaṁ yajamānaṁ saṁskaroti || ||6|29|4 0||
yad enāni nānā śaṁsed yathā puruṣaṁ vā reto vā vicchindyāt tādṛk tat tasmād enāni saha vā śaṁset saha vā na śaṁset || ||6|30|6 0||
taṁ hovācāpehy alaso 'bhūr yo me vācam avadhīḥ śatāyuṁ gām akariṣyaṁ sahasrāyum puruṣam pāpiṣṭhāṁ te prajāṁ karomi yo mettham asakthā iti || ||6|33|4 0||
yadi śarīrāṇi na vidyeran parṇaśaraḥ ṣaṣṭiṁ trīṇi ca śatāny āhṛtya teṣām puruṣarūpakam iva kṛtvā tasmiṁs tām āvṛtaṁ kuryur athaināñcharīrair āhṛtaiḥ saṁsparśyodvāsayeyuḥ || ||7|2|7 0||
gopathabrāhmaṇa
taj jāyānāṁ jāyātvaṁ yac cāsu puruṣo jāyate yac ca putraḥ || ||1|1|2|15 0||apāṁ garbhaḥ puruṣaḥ || ||1|1|39|2 0||
puruṣo brahma || ||1|1|39|20 0||
athāprīṁgnigamo bhavati tasmād vai vidvān puruṣam idaṁ puṇḍarīkam iti || ||1|1|39|21 0||
puriśayaṁ santaṁ prāṇaṁ puruṣa ity ācakṣate parokṣeṇa || ||1|1|39|23 0||
abhaktartur vai puruṣaḥ || ||1|2|15|17 0||
sa yat kruddho vācā na kaṁcana hinasti puruṣātpuruṣāt pāpīyān iva manyamānas tena taṁ krodham avarunddhe yo 'sya varāhe bhavati || ||1|2|2|16 0||
sa yat kruddho vācā na kaṁcana hinasti puruṣātpuruṣāt pāpīyān iva manyamānas tena taṁ pādam avarunddhe yo 'sya mṛtyau bhavati || ||1|2|3|5 0||
śāṅkhāyanāraṇyaka
atho yam evaitam ṛṅmayaṁ yajurmayaṁ sāmamayaṁ puruṣaṁ saṁskurvanti tasyaiṣa ātmā yan mahāvratam || ||1|1|6 0||tata u ha dīrghatamā daśa puruṣāyuṣāṇi jijīva || ||2|17|24 0||
sa iha kīṭo vā pataṅgo vā matsyo vā śakunir vā siṁho vā varāho vā paraśvā vā śārdūlo vā puruṣo vānyo vā teṣu teṣu sthāneṣu pratyājāyate yathākarma yathāvidyam || ||3|2|7 0||
yāvad vai puruṣo bhāṣate na tāvat prāṇituṁ śaknoti || ||4|5|3 0||
yāvad vai puruṣaḥ prāṇiti na tāvad bhāṣituṁ śaknoti || ||4|5|5 0||
yatraitat puruṣaḥ suptaḥ svapnaṁ na kaṁcana paśyati || ||5|3|19 0||
yatraitat puruṣa ārto mariṣyann ābalyam etya saṁmoham eti || ||5|3|36 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa āditye puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|3|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa candramasi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|4|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa vidyuti puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|5|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa stanayitnau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|6|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa vāyau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|7|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa ākāśe puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|8|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣo 'gnau puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|9|1 0||
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣo 'psu puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|10|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa ādarśe puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|11|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa chāyāyāṁ puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|12|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa pratiśrutkāyāṁ puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|13|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa śabde puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|14|1 0
sa hovāca bālākiḥ yenaitat puruṣaḥ suptaḥ svapnayā carati tamu evāham upāsa iti || ||6|15|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa śarīre puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|16|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa dakṣiṇe 'kṣiṇi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|17|1 0
sa hovāca bālākiḥ ya evaiṣa savye 'kṣiṇi puruṣas tam evāham upāsa iti || ||6|18|1 0
tau ha suptaṁ puruṣam ājagmatuḥ || ||6|19|10 0
taṁ hovācājātaśatruḥ kvaiṣa etad bālāke puruṣo 'śayiṣṭa yatraitad abhūt yata etad āgād iti || ||6|19|15 0
hitā nama puruṣasya nāḍyo hṛdayāt purītatam abhipratanvanti tad yathā sahasradhā keśo vipāṭitastvāvad aṇvyaḥ || ||6|19|16 0
sa hovāca yo vai bālāka eteṣāṁ puruṣāṇāṁ kartā yasya vaitat karma sa vai veditavya iti || ||6|19|5 0
yathāmūni trīṇi jyotīṁṣyevam imāni puruṣe trīṇi jyotīṁṣi || ||7|4|11 0||
puruṣo 'yaṁ sarvam āṇḍam || ||7|4|6 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
catvāraḥ puruṣā iti vātsyaḥ śarīrapuruṣaś chandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti || ||8|3|1 0||
śarīrapuruṣa iti yam avocam ya evāyaṁ daivika ātmā tasyaitasya yo 'yam aśarīraḥ prajñātmā sa rasaḥ || ||8|3|2 0||
chandaḥpuruṣa iti yam avocāmākṣarasamāmnāya eva || ||8|3|3 0||
vedapuruṣa iti yam avocāma yena devān vedargvedaṁ yajurvedaṁ sāmavedam iti tasyaitasya brahma rasaḥ || ||8|3|5 0||
mahāpuruṣa iti yam avocāma saṁvatsara eva tasyaitasyāsāv ādityo rasaḥ || ||8|3|7 0||
sa yo 'to 'śruto 'mato 'vijñāto 'dṛṣṭo 'nādiṣṭo 'ghuṣṭaḥ śrotā mantā vijñātā draṣṭādeṣṭā ghoṣṭā sarveṣāṁ bhūtānām āntaraḥ puruṣaḥ sa ma ātmeti vidyāt || ||8|7|17 0||
etā ha vai devatāḥ puruṣa eva pratiṣṭhitā agnir vāci vāyuḥ prāṇa ādityaś cakṣuṣi candramā manasi diśaḥ śrotra āpo retasi || ||10|1|3 0
prajāpatir vā imaṁ puruṣam udañcata || ||11|1|1 0
tā hopāsṛṣṭāḥ sukhaṁ alabhamānā imam eva puruṣaṁ punaḥ pratyāviviśuḥ || ||11|1|10 0
atha hemā devatā īkṣāṁcakrire kim ayam asmābhiḥ puruṣaḥ kariṣyati kiṁ vā vayam anena || ||11|1|4 0
athāyaṁ puruṣaḥ praiṣyan purā saṁvatsarāt saṁvatsarasya dṛṣṭīḥ paśyati || ||11|3|1 0
puruṣaṁ kṛṣṇaṁ kṛṣṇadantaṁ paśyati sa enaṁ hanti varāha enaṁ hanti markaṭa enaṁ hanti enaṁ hanti bisāni khādayati suvarṇaṁ bhakṣayitvāvagiraty ekapauṇḍarīkaṁ dhārayati gāṁ savatsāṁ dakṣiṇāmukho naladamālī vrājayati || ||11|4|2 0
puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ sūtram annaṁ granthis taṁ granthim udgrathnāmy annakāmaḥ || ||11|8|2 0
aya iva sthiro vasāni traiṣṭubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|4 0
loham iva sthiro vasāny auṣṇihena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|5 0
sīsam iva sthiro vasāni kākubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|6 0
rajatam iva sthiro vasāni svarājyena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|7 0
suvarṇam iva sthiro vasāni gāyatreṇa chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|8 0
annam iva sthiro vasāni vairājena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|9 0
yac ca varco vā puruṣe yac ca hastiṣv āhitam | ||12|1|3 1
yo 'yaṁ vijñānamayaḥ puruṣaḥ prāṇeṣu sa eṣa neti nety ātmā na gṛhya idaṁ brahmedaṁ kṣatram ime devā ime vedā ime lokā imāni sarvāṇi bhūtānīdaṁ sarvaṁ yad ayam ātmā || ||13|1|6 0
tṛptir iva sthiro vasāny ānuṣṭubhena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|10 0
nākam iva sthiro vasāni sāmrājyena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|11 0
bṛhaspatir iva sthiro vasāni bārhatena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|12 0
brahmeva sthiro vasāni pāṅktena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|13 0
prajāpatir iva sthiro vasāny ātichandasena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|14 0
sāvitrīr iva sthiro vasāni sarvavedachandasena chandasā puruṣo maṇiḥ prāṇaḥ svāhā || ||11|8|15 0
kauśikasūtra
sārūpavatsaṁ puruṣagātraṁ dvādaśarātraṁ saṁpātavantaṁ kṛtvānabhimukham aśnāti || ||2|2|20 0||ṛdhaṅ mantras tad id āsa ity āśvatthyāṁ pātryāṁ trivṛti gomayaparicaye hastipṛṣṭhe puruṣaśirasi vāmitrāñ juhvad abhiprakramya nivapati || ||2|6|1 0||
bṛhadāraṇyakopaniṣad
sa yat pūrvo 'smāt sarvasmāt sarvān pāpmana auṣat tasmāt puruṣaḥ | ||1|4|1 6||yathā ha vai bahavaḥ paśavo manuṣyaṁ bhuñjyur evam ekaikaḥ puruṣo devān bhunakti | ||1|4|10 14||
pāṅktaḥ puruṣaḥ | ||1|4|17 20||
puruṣo vā akṣitiḥ | ||1|5|2 23||
puruṣo vā akṣitiḥ | ||1|5|2 26||
yo vai sa saṁvatsaraḥ prajāpatiḥ ṣoḍaśakālo 'yam eva sa yo 'yam evaṁvit puruṣaḥ | ||1|5|15 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsāv āditye puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|2 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsau candre puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|3 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāsau vidyuti puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|4 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ākāśe puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|5 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ vāyau puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|6 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam agnau puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|7 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam apsu puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|8 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ādarśe puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|9 1||
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ dikṣu puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|11 1
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyaṁ chāyāmayaḥ puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|12 1
sa hovāca gārgyaḥ ya evāyam ātmani puruṣa etam evāhaṁ brahmopāsa iti | ||2|1|13 1
tau ha puruṣaṁ suptam ājagmatuḥ | ||2|1|15 4
sa hovācājātaśatruḥ yatraiṣa etat supto 'bhūd ya eṣa vijñānamayaḥ puruṣaḥ kvaiṣa tadābhūt kuta etad āgād iti | ||2|1|16 1
sa hovācājātaśatruḥ yatraiṣa etat supto 'bhūd ya eṣa vijñānamayaḥ puruṣas tad eṣāṁ prāṇānāṁ vijñānena vijñānam ādāya ya eṣo 'ntar hṛdaya ākāśas tasmiñchete | ||2|1|17 1
atha haitat puruṣaḥ svapiti nāma | ||2|1|17 3
tasyaitasyāmūrtasyaitasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyasyaiṣa raso ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣaḥ | ||2|3|3 6||
tasyaitasyāmūrtasyaitasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyasyaiṣa raso yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣaḥ | ||2|3|5 5||
tasya haitasya puruṣasya rūpam | ||2|3|6 1||
yaś cāyam asyāṁ pṛthivyāṁ tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ śārīras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|1 3||
yaś cāyam asyāṁ pṛthivyāṁ tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ śārīras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|1 3||
yaś cāyam āsv apsu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ raitasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|2 3
yaś cāyam āsv apsu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ raitasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|2 3
yaś cāyam asminn agnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ vāṅmayas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|3 3
yaś cāyam asminn agnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyam adhyātmaṁ vāṅmayas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|3 3
yaś cāyam asmin vāyau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ prāṇas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|4 3
yaś cāyam asmin vāyau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ prāṇas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|4 3
yaś cāyam asminn āditye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ cākṣuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|5 3
yaś cāyam asminn āditye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ cākṣuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|5 3
yaś cāyam āsu dikṣu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śrautraḥ prātiśrutkas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|6 3
yaś cāyam āsu dikṣu tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śrautraḥ prātiśrutkas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|6 3
yaś cāyam asmin candre tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmedam amṛtam | ||2|5|7 3
yaś cāyam asmin candre tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmedam amṛtam | ||2|5|7 3
yaś cāyam asyāṁ vidyuti tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ taijasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|8 3
yaś cāyam asyāṁ vidyuti tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ taijasas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|8 3
yaś cāyam asminstanayitnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śābdaḥ sauvaras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|9 3
yaś cāyam asminstanayitnau tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ śābdaḥ sauvaras tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|9 3
yaś cāyam asminn ākāśe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ hṛdy ākāśas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|10 3||
yaś cāyam asminn ākāśe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ hṛdy ākāśas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|10 3||
yaś cāyam asmin dharme tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ dhārmas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|11 3||
yaś cāyam asmin dharme tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ dhārmas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|11 3||
yaś cāyam asmin satye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ sātyas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|12 3||
yaś cāyam asmin satye tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ sātyas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|12 3||
yaś cāyam asmin mānuṣe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|13 3||
yaś cāyam asmin mānuṣe tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam adhyātmaṁ mānuṣas tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|13 3||
yaś cāyam asminn ātmani tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam ātmā tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|14 3||
yaś cāyam asminn ātmani tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo yaś cāyam ātmā tejomayo 'mṛtamayaḥ puruṣo 'yam eva sa yo 'yam ātmā | ||2|5|14 3||
puraḥ sa pakṣī bhūtvā puraḥ puruṣa āviśad iti | ||2|5|18 3||
sa vā ayaṁ puruṣaḥ sarvāsu pūrṣu puriśayaḥ | ||2|5|18 4||
yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṁ puruṣo mriyata ud asmāt prāṇāḥ krāmanty āho neti | ||3|2|11 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṁ puruṣo mriyate | ||3|2|12 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṁ vāg apyeti vātaṁ prāṇaś cakṣur ādityaṁ manaś candraṁ diśaḥ śrotraṁ pṛthivīṁ śarīram ākāśam ātmauṣadhīr lomāni vanaspatīn keśā apsu lohitaṁ ca retaś ca nidhīyate kvāyaṁ tadā puruṣo bhavatīti | ||3|2|13 1||
yājñavalkyeti hovāca yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṁ vāg apyeti vātaṁ prāṇaś cakṣur ādityaṁ manaś candraṁ diśaḥ śrotraṁ pṛthivīṁ śarīram ākāśam ātmauṣadhīr lomāni vanaspatīn keśā apsu lohitaṁ ca retaś ca nidhīyate kvāyaṁ tadā puruṣo bhavatīti | ||3|2|13 1||
tasmād vai gautama puruṣaṁ pretam āhur vyasraṁsiṣatāsyāṅgānīti | ||3|7|2 3||
pṛthivy eva yasyāyatanam agnir loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|10 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|10 2||
ya evāyaṁ śārīraḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|10 3||
kāma eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|11 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|11 2||
ya evāyaṁ kāmamayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|11 3||
rūpāṇy eva yasyāyatanaṁ cakṣur loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|12 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|12 2||
ya evāsāv āditye puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|12 3||
ākāśa eva yasyāyatanaṁ śrotraṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|13 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|13 2||
ya evāyam śrautaḥ prātiśrutkaḥ puruṣaḥ sa eṣa | ||3|9|13 3||
tama eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|14 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|14 2||
ya evāyaṁ chāyāmayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|14 3||
rūpāṇy eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|15 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|15 2||
ya evāyam ādarśe puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|15 3||
āpa eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|16 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|16 2||
ya evāyaṁ apsu puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|16 3||
reta eva yasyāyatanaṁ hṛdayaṁ loko mano jyotir yo vai taṁ puruṣaṁ vidyāt sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ sa vai veditā syāt | ||3|9|17 1||
yājñavalkya veda vā ahaṁ taṁ puruṣaṁ sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṁ yam āttha | ||3|9|17 2||
ya evāyaṁ putramayaḥ puruṣaḥ sa eṣaḥ | ||3|9|17 3||
etāny aṣṭāv āyatanāny aṣṭau lokā aṣṭau devā aṣṭau puruṣāḥ | ||3|9|26 17||
sa yas tān puruṣān niruhya pratyuhyātyakrāmat taṁ tvaupaniṣadaṁ puruṣaṁ pṛcchāmi | ||3|9|26 18||
sa yas tān puruṣān niruhya pratyuhyātyakrāmat taṁ tvaupaniṣadaṁ puruṣaṁ pṛcchāmi | ||3|9|26 18||
yathā vṛkṣo vanaspatis tathaiva puruṣo 'mṛṣā | ||3|9|28 2||
daśeme puruṣe prāṇā ātmaikādaśaḥ | ||3|9|4 2||
indho ha vai nāmaiṣa yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣaḥ | ||4|2|2 1||
athaitad vāme 'kṣaṇi puruṣarūpam eṣāsya patnī virāṭ | ||4|2|3 1||
sa īyate 'mṛto yatrakāmaṁ hiraṇmayaḥ puruṣa ekahaṁsaḥ || ||4|3|12 2||
atrāyaṁ puruṣaḥ svayaṁjyotir bhavati | ||4|3|14 6||
asaṅgo hy ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|15 3||
asaṅgo hy ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|16 3||
evam evāyaṁ puruṣa etāv ubhāv antāv anusaṁcarati svapnāntaṁ ca buddhāntaṁ ca || ||4|3|18 2||
evam evāyaṁ puruṣa etasmā antāya dhavati | ||4|3|19 2||
yājñavalkya kiṁjyotir ayaṁ puruṣa iti | ||4|3|2 1||
evam evāyaṁ puruṣaḥ prājñenātmanā sampariṣvakto na bāhyaṁ kiṁcana veda nāntaram | ||4|3|21 3||
astamita āditye yājñavalkya kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|3 1||
evam evāyaṁ puruṣa ebhyo 'ṅgebhyaḥ sampramucya punaḥ pratinyāyaṁ pratiyony ādravati prāṇāyaiva || ||4|3|36 3||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|4 1||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite śānte 'gnau kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|5 1||
astamita āditye yājñavalkya candramasy astamite śānte 'gnau śāntāyāṁ vāci kiṁjyotir evāyaṁ puruṣa iti | ||4|3|6 1||
katama ātmeti yo 'yaṁ vijñānamayaḥ prāṇeṣu hṛdy antarjyotiḥ puruṣaḥ | ||4|3|7 1||
sa vā ayaṁ puruṣo jāyamānaḥ śarīram abhisaṁpadyamānaḥ pāpmabhiḥ saṁsṛjyate | ||4|3|8 1||
tasya vā etasya puruṣasya dve eva sthāne bhavataḥ | ||4|3|9 1||
atrāyaṁ puruṣaḥ svayaṁjyotir bhavati || ||4|3|9 8||
sa yatraiṣa cākṣuṣaḥ puruṣaḥ parāṅ paryāvartate | ||4|4|1 4||
ātmānaṁ ced vijānīyād ayam asmīti puruṣaḥ | ||4|4|12 1||
kāmamaya evāyaṁ puruṣa iti | ||4|4|5 8||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣo yaścāyaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tāvetāvanyonyasmin pratiṣṭhitau | ||5|5|2 2||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣo yaścāyaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tāvetāvanyonyasmin pratiṣṭhitau | ||5|5|2 2||
ya eṣa etasmin maṇḍale puruṣas tasya bhūr iti śiraḥ | ||5|5|3 1||
yo 'yaṁ dakṣiṇe 'kṣan puruṣas tasya bhūr iti śiraḥ | ||5|5|4 1||
manomayo 'yaṁ puruṣo bhāḥsatyaḥ | ||5|6|1 1||
ayam agnir vaiśvānaro yo 'yam antaḥ puruṣe | ||5|9|1 1||
yadā vai puruṣo 'smāllokāt praiti sa vāyum āgacchati | ||5|10|1 1
yat te rūpaṁ kalyāṇatamam tat te paśyāmi yo 'sāvasau puruṣaḥ so 'ham asmi | ||5|15|1 4
vettho yatithyām āhutyāṁ hutāyām āpaḥ puruṣavāco bhūtvā samutthāya vadantī3 iti | ||6|2|2 7||
puruṣo vā agnir gautama | ||6|2|12 1||
tasyā āhutyai puruṣaḥ sambhavati | ||6|2|13 8||
tasminn etasminn agnau devāḥ puruṣaṁ juhvati | ||6|2|14 8||
tasyā āhutyai puruṣo bhāsvaravarṇaḥ sambhavati || ||6|2|14 9||
tān vaidyutān puruṣo mānasa etya brahmalokān gamayati | ||6|2|15 8||
te punaḥ puruṣāgnau hūyante tato yoṣāgnau jāyante | ||6|2|16 14||
yāvanto devās tvayi jātavedas tiryañco ghnanti puruṣasya kāmān | ||6|3|1 2||
phalānāṁ puruṣaḥ | ||6|4|1 6||
puruṣasya retaḥ || ||6|4|1 7||
chāndogyopaniṣad
oṣadhīnāṁ puruṣo rasaḥ | ||1|1|2 4||puruṣasya vāg rasaḥ | ||1|1|2 5||
atha ya eṣo 'ntarāditye hiraṇmayaḥ puruṣo dṛśyate hiraṇyaśmaśrur hiraṇyakeśa ā praṇakhāt sarva eva suvarṇaḥ || ||1|6|6 4||
atha ya eṣo 'ntar akṣiṇi puruṣo dṛśyate saivark | ||1|7|5 1||
puruṣo nidhanam || ||2|6|1 6||
tasmāt te puruṣaṁ dṛṣṭvā kakṣaṁ śvabhram ity upadravanti | ||2|9|7 3
puruṣo nidhanam | ||2|18|1 5||
yā vai sā pṛthivīyaṁ vāva sā yad idam asmin puruṣe śarīram | ||3|12|3 1||
yad vai tat puruṣe śarīram idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe hṛdayam | ||3|12|4 1||
yad vai tat puruṣe śarīram idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe hṛdayam | ||3|12|4 1||
tāvān asya mahimā tato jyāyāṁś ca puruṣaḥ | ||3|12|6 1||
yad vai tad brahmetīdaṁ vāva tad yo 'yaṁ bahirdhā puruṣād ākāśaḥ | ||3|12|7 1||
yo vai sa bahirdhā puruṣād ākāśaḥ || ||3|12|7 2||
ayaṁ vāva sa yo 'yam antaḥ puruṣa ākāśaḥ | ||3|12|8 1||
yo vai so 'ntaḥ puruṣa ākāśaḥ || ||3|12|8 2||
te vā ete pañca brahmapuruṣāḥ svargasya lokasya dvārapāḥ | ||3|13|6 1||
sa ya etān evaṁ pañca brahmapuruṣān svargasya lokasya dvārapān vedāsya kule vīro jāyate | ||3|13|6 2||
pratipadyate svargaṁ lokaṁ ya etān evaṁ pañca brahmapuruṣān svargasya lokasya dvārapān veda || ||3|13|6 3||
atha yad ataḥ paro divo jyotir dīpyate viśvataḥpṛṣṭheṣu sarvataḥpṛṣṭheṣv anuttameṣūttameṣu lokeṣv idaṁ vāva tad yad idam asminn antaḥ puruṣe jyotiḥ | ||3|13|7 1||
atha khalu kratumayaḥ puruṣo yathākratur asmiṁl loke puruṣo bhavati tathetaḥ pretya bhavati | ||3|14|1 2||
atha khalu kratumayaḥ puruṣo yathākratur asmiṁl loke puruṣo bhavati tathetaḥ pretya bhavati | ||3|14|1 2||
puruṣo vāva yajñaḥ | ||3|16|1 1||
sa ha uvāca bahava ime 'smin puruṣe kāmā nānātyāyāḥ | ||4|10|3 4||
ya eṣa āditye puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa eva aham asmi iti || ||4|11|1 2||
ya eṣa candramasi puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa eva aham asmi iti || ||4|12|1 2||
ya eṣa vidyuti puruṣo dṛśyate so 'ham asmi sa evāham asmīti || ||4|13|1 2||
ya eṣo 'kṣiṇi puruṣo dṛśyata eṣa ātmeti hovāca | ||4|15|1 1||
tat puruṣo 'mānavaḥ | ||4|15|5 9||
tat puruṣo 'mānavaḥ | ||5|10|2 5||
yena haivārthena puruṣaś caret taṁ haiva vadet | ||5|11|6 2||
vettha yathā pañcamyām āhutāv āpaḥ puruṣavacaso bhavantīti | ||5|3|3 3||
puruṣo vāva gautamāgniḥ | ||5|7|1 1||
iti tu pañcamyām āhutāv āpaḥ puruṣavacaso bhavantīti | ||5|9|1 1||
tasmād yatra kva ca śocati svedate vā puruṣas tejasa eva tad adhy āpo jāyante || ||6|2|3 7||
yathā nu khalu somyemās tisro devatāḥ puruṣaṁ prāpya trivṛt trivṛd ekaikā bhavati tan me vijānīhīti || ||6|4|7 2||
ṣoḍaśakalaḥ somya puruṣaḥ | ||6|7|1 1||
yatraitat puruṣaḥ svapiti nāma satā somya tadā sampanno bhavati | ||6|8|1 2||
yatraitat puruṣo 'śiśiṣati nāmāpa eva tad aśitaṁ nayante | ||6|8|3 2||
atha yatraitat puruṣaḥ pipāsati nāma teja eva tat pītaṁ nayate | ||6|8|5 1||
yathā nu khalu somyemās tisro devatāḥ puruṣaṁ prāpya trivṛt trivṛd ekaikā bhavati tad uktaṁ purastād eva bhavati | ||6|8|6 5||
asya somya puruṣasya prayato vāṅ manasi saṁpadyate manaḥ prāṇe prāṇas tejasi tejaḥ parasyāṁ devatāyām || ||6|8|6 6||
yathā somya puruṣaṁ gandhārebhyo 'bhinaddhākṣam ānīya taṁ tato 'tijane visṛjet | ||6|14|1 1||
evam evehācāryavān puruṣo veda | ||6|14|2 3||
puruṣaṁ somyotopatāpinaṁ jñātayaḥ paryupāsate jānāsi māṁ jānāsi mām iti | ||6|15|1 1||
puruṣaṁ somyota hastagṛhītam ānayanti | ||6|16|1 1||
tau ha prajāpatir uvāca ya eṣo 'kṣiṇi puruṣo dṛśyata eṣa ātmeti hovāca | ||8|7|4 1||
sa uttamapuruṣaḥ | ||8|12|3 2||
atha yatraitad ākāśam anuviṣaṇṇaṁ cakṣuḥ sa cākṣuṣaḥ puruṣo darśanāya cakṣuḥ | ||8|12|4 1||
pāraskaragṛhyasūtra
tāṁ dṛḍhapuruṣa unmathya prāgvodagvānugupta āgāra ānaḍuhe rohite carmaṇy upaveśayati iha gāvo niṣīdantv ihāśvā iha pūruṣāḥ | ||1|8|10 1||jaiminigṛhyasūtra
enā patyā tanvaṁ saṁsṛjasvāthājīvro vidatham āvadāsīti pratyavaropyānaḍuhe carmaṇyuttaralomanyupaveśayed iha gāvo niṣīdantvihāśvā iha puruṣāḥ | ||1|22 3||puṁsavanaṁ tṛtīye māsyanyatra gṛṣṭer ghṛte caruṁ śrapayitvā pṛṣadājyaṁ vā sthālīpākavat saṁskṛtya puruṣasūktena juhuyānmāṣau ca yavaṁ ca pulliṅgaṁ kṛtvā dadhidrapsenaināṁ prāśayet prajāpatiḥ puruṣaḥ parameṣṭhī sa me putraṁ dadātvāyuṣmantaṁ yaśasvinaṁ saha patyā jīvasūr bhūyāsam iti nyagrodhaśuṅgaṁ phalābhyām upahitaṁ śuklaraktābhyāṁ sūtrābhyāṁ grathitvā kaṇṭhe dhārayed dhruvakumārāyetyācakṣate vāso dakṣiṇā || ||1|5 1||
śeṣam anujñāpya pratyetya prāgdakṣiṇāyataṁ caturaśraṁ gomayenopalipyāpahatā asurā rakṣāṁsi piśācāḥ pitṛṣada iti madhye rekhāṁ kāṣṭhenollikhya ye rūpāni pratimuñcamānā asurāḥ santaḥ svadhayā caranti parāpuro nipuro ye bharantyagniṣṭāṁllokāt praṇunottv asmād ityulmukaṁ dakṣiṇato nidadhāty anulekhaṁ darbhān āstīryodapātreṇācāmayaty ācāma pitar asau ye ca tvātrānu te cācāmantv ityevaṁ pitāmahāyaivaṁ prapitāmahāya teṣu piṇḍān nidadhāty anunāmāpahastenaitat te pitar asau ye ca tvātrānu tebhyaś ca svadhā nama ityevaṁ pitāmahāyaivaṁ prapitāmahāya nāmāny ajānataḥ pitar etat te pitāmahaitat te prapitāmahaitat te iti bandhvajānata idaṁ pitṛbhyaḥ pṛthivīṣadbhya idaṁ pitāmahebhyo 'ntarikṣasadbhya idaṁ prapitāmahebhyo diviṣadbhya ityatra pitaro mādayadhvaṁ yathābhāgam āvṛṣāyadhvam ityudag āvṛtyā tamitor āsītāmīmadanta pitaro yathābhāgam āvṛṣāyiṣateti japitvā pūrvavad ācāmayya nīcīṁ visraṁsya namaskārān kṛtvā yathādaivatam etad vaḥ pitara iti vastrāṇy ādiśaty ūrṇāstukāṁ daśāmbaraṁ vā etad vaḥ pitaro vāso gṛhān naḥ pitaro dattādhatta pitaro garbhaṁ kumāraṁ puṣkarasrajaṁ yatheha puruṣo 'sad ityañjanābhyañjane dadāty āṅkṣvāsāv ityabhyaṅkṣvāsāv iti gandhān sumanasaś ca dadyān namo vaḥ pitara iti ṣaḍbhir namaskārair upatiṣṭhate namo vaḥ pitaro rasāya namo vaḥ pitaraḥ śuṣmāya namo vaḥ pitaro jīvāya namo vaḥ pitaro ghorāya namo vaḥ pitaro balāya namo vaḥ pitaro manyave svadhāyai ca pitaro namo va ityūrjaṁ vahantīr amṛtaṁ ghṛtaṁ payaḥ kīlālaṁ parisrutaṁ svadhā stha tarpayata me pitṝn ityapaḥ prasicya mā me kṣeṣṭety abhimantrya mā me kṣeṣṭa bahu me pūrtam astu brahmāṇo me juṣantām annam annam || ||2|2|1 0||
āhitāgneḥ śarīranāśe trīṇi ṣaṣṭiśatāni palāśatsarūṇām āhṛtya taiḥ pratikṛtiṁ kuryāt kṛṣṇājine 'śītyardhaṁ śirasi dadhyād grīvāyāṁ tu daśaiva tu bāhvoś caiva śataṁ dadhyād aṅgulīṣu punar daśa urasi triṁśataṁ dadhyājjaṭhare viṁśatiṁ tathorvoś caiva śataṁ dadhyāt meḍhre cāpi daśaiva tu jānujaṅghayos triṁśataṁ dadhyāt daśa pādāṅgulīṣv api ityetāvantīha puruṣasya śarīrāṇi bhavantīti vijñāyate madhye śarīraṁ satīśarīram uptakeśaṁ nikṛttanakhaṁ prakṣālitaṁ citām āropayanty atra pātrāṇyapi cinoti tasyām enam ādadhāti tasya nāsikayoḥ sruvau nidadhyād ity etenānuvākena ya evaṁ vitsyāt sa yadopatāpī syād iti pūrvam eva caturgṛhītaṁ gṛhītvānyaṁ yathāsaṁbhavam āsye hiraṇyaśakalam ādhāyāgnīn upohya sāmabhir upatiṣṭhate nāke suparṇam iti grāmyaṁ geyam udite dhūme tveṣas te dhūma ṛṇvatīty agnau samārūḍhe 'gne mṛḍa mahaṁ asīty etayor anyatareṇa parākparāg vā asau loka iti brāhmaṇam || ||2|4|1 0||
suvyaktaṁ grahā nayanti puruṣaṁ yamasādanam | ||2|9|1 2||
āśvalāyanagṛhyasūtra
indrāyendrapuruṣebhyo yamāya yamapuruṣebhyo varuṇāya varuṇapuruṣebhyaḥ somāya somapuruṣebhya iti pratidiśam || ||1|2|5 1||brahmaṇe brahmapuruṣebhya iti madhye || ||1|2|6 1||
vārāhagṛhyasūtra
gṛhyapuruṣaḥ prāyaścittam anugrahikahautṛkaśulvikottareṣṭakavaiṣṇavādhvaryavikacāturhotṛkagonāmikākulapādarahasyapratigrahayamakavṛṣotsargapraśnadraviṇaṣaṭkāraṇapradhānasāṁdehikapravarādhyāyarudravidhānachando'nukramaṇyantarkyakalpapravāsavidhiprātarupasthānabhūtotpattir iti dvāviṁśatiḥ pariśiṣṭasaṁkhyānām || ||1|1 2||nirukta
ada iti sattvānām upadeśo gaur aśvaḥ puruṣo hastīti || ||1|1|14 0||puruṣavidyānityatvāt karmasampattir mantro vede || ||1|2|5 0||
kauṣītakyupaniṣad
sa iha kīṭo vā pataṅgo vā matsyo vā śakunir vā siṁho vā varāho vā parasvān vā śārdūlo vā puruṣo vānyo vā teṣu teṣu sthāneṣu pratyājāyate yathākarma yathāvidyam | ||1|2 7||aitareyopaniṣad
so 'dbhya eva puruṣaṁ samuddhṛtyāmūrchayat || ||1|1|3 3||tābhyaḥ puruṣam ānayat | ||1|2|3 1||
puruṣo vāva sukṛtam | ||1|2|3 3||
sa etam eva puruṣaṁ brahma tatamam apaśyad idam adarśam itī 3 || ||1|3|13 2||
puruṣe ha vā ayam ādito garbho bhavati yad etad retaḥ | ||2|1|1 1||
imāni ca pañca mahābhūtāni pṛthivī vāyur ākāśa āpo jyotīṁṣīty etānīmāni kṣudramiśrāṇīva bījānītarāṇi cetarāṇi cāṇḍajāni ca jārujāni ca svedajāni codbhijjāni cāśvā gāvaḥ puruṣā hastino yat kiñcedam prāṇi jaṅgamaṁ ca patatri ca yac ca sthāvaram | ||3|3|1 5||
kaṭhopaniṣad
etad vṛṅkte puruṣasyālpamedhaso yasyānaśnan vasati brāhmaṇo gṛhe || ||1|8 2||anyacchreyo 'nyad utaiva preyas te ubhe nānārthe puruṣaṁ sinītaḥ | ||2|1 1||
mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ | ||3|11 1||
puruṣān na paraṁ kiṁcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ || ||3|11 2||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati | ||4|12 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotir iva adhūmakaḥ | ||4|13 1||
ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṁ kāmaṁ puruṣo nirmimāṇaḥ | ||5|8 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā sadā janānāṁ hṛdaye saṁniviṣṭaḥ | ||6|17 1||
avyaktāt tu paraḥ puruṣo vyāpako 'liṅga eva ca | ||6|8 1||
śvetāśvataropaniṣad
kālaḥ svabhāvo niyatir yadṛcchā bhūtāni yoniḥ puruṣeti cintyam | ||1|2 1||mahān prabhur vai puruṣaḥ sattvasyaiṣa pravartakaḥ | ||3|12 1||
aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā sadā janānāṁ hṛdaye saṁniviṣṭaḥ | ||3|13 1||
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt | ||3|14 1||
puruṣa evedaṁ sarvaṁ yad bhūtaṁ yac ca bhavyam | ||3|15 1||
sa vetti vedyaṁ na ca tasyāsti vettā tam āhur agryaṁ puruṣaṁ mahāntam || ||3|19 2||
śivāṁ giritra tāṁ kuru mā hiṁsīḥ puruṣaṁ jagat || ||3|6 2||
vedāham etaṁ puruṣaṁ mahāntam ādityavarṇaṁ tamasaḥ parastāt | ||3|8 1||
vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhaty ekas tenedaṁ pūrṇaṁ puruṣeṇa sarvam || ||3|9 2||
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno 'nīśayā śocati muhyamānaḥ | ||4|7 1||
muṇḍakopaniṣad
yathā sataḥ puruṣāt keśalomāni tathākṣarāt sambhavatīha viśvam || ||2|1|7 2||sūryadvāreṇa te virajāḥ prayānti yatrāmṛtaḥ sa puruṣo hyavyayātmā || ||2|2|11 2||
yenākṣaraṁ puruṣaṁ veda satyaṁ provāca tāṁ tattvato brahmavidyām || ||2|2|13 2||
puruṣa evedaṁ viśvaṁ karma tapo brahma parāmṛtam | ||3|1|10 1||
divyo hy amūrtaḥ puruṣo sa bāhyābhyantaro hy ajaḥ | ||3|1|2 1||
pumān retaḥ siñcati yoṣitāyāṁ bahvīḥ prajāḥ puruṣāt samprasūtāḥ || ||3|1|5 2||
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno 'nīśayā śocati muhyamānaḥ | ||4|1|2 1||
yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṁ kartāram īśaṁ puruṣaṁ brahmayonim | ||4|1|3 1||
upāsate puruṣaṁ ye hyakāmās te śukram etad ativartanti dhīrāḥ || ||4|2|1 2||
tathā vidvān nāmarūpādvimuktaḥ parāt paraṁ puruṣam upaiti divyam || ||4|2|8 2||
Нет комментариев